«فطر» در تقویم هنر و ادب فارسی؛ آینه‌ای از آیین‌های ایرانی-اسلامی/ از کاشی‌های فیروزه‌ای مساجد تا نگاره‌های شاهنامه

میراث‌آریا: ادبیات کلاسیک فارسی همواره آینه‌ای برای آیین‌های اجتماعی و دینی بوده است. شاعران بزرگی همچون حافظ، سعدی، مولانا و نظامی در آثار خود به عید فطر پرداخته‌اند. 

حافظ شیرازی در بیتی معروف به استقبال این عید می‌رود:

روزه یک‌سو شد و عید آمد و دل‌ها برخاست
می ز خمخانه به جوش آمد و می‌باید خواست

این بیت، علاوه بر اشاره به پایان ماه رمضان، نشان‌دهنده شور و سرزندگی ناشی از فرارسیدن عید فطر است. در بوستان سعدی نیز به جنبه‌های اخلاقی این عید، همچون کمک به نیازمندان و زکات فطره، اشاره شده است.

تاریخ‌نگاری عید فطر در متون فارسی

علاوه بر شعر، نویسندگان تاریخی ایران نیز به اهمیت عید فطر اشاره کرده‌اند. 

بیهقی در “تاریخ بیهقی” به برگزاری مراسم این روز در دربار غزنویان پرداخته و از جشن‌هایی سخن گفته که همراه با عطایای حکومتی به نیازمندان بوده است. 

در دوران صفویه نیز سفرنامه‌نویسان اروپایی همچون ژان شاردن و پیترو دلاواله، گزارش‌هایی از برگزاری باشکوه نماز عید فطر در ایران ارائه داده‌اند که نشان از اهمیت این روز در فرهنگ ایرانی دارد.

عید فطر در نگارگری و نقاشی‌های ایرانی

در نسخه‌های خطی و نگارگری‌های ایرانی، نشانه‌هایی از عید فطر و آیین‌های مربوط به آن دیده می‌شود. مکتب نگارگری تیموری و صفوی به‌ویژه در کتاب‌های مصور، صحنه‌هایی از جشن‌های عمومی و گردهمایی‌های پس از نماز فطر را به تصویر کشیده است. نگاره‌هایی که در آثار رضا عباسی، نقاش برجسته دوره صفوی، مشاهده می‌شود، به‌خوبی حضور مردم در مراسم عید را نشان می‌دهد.

یکی از نمونه‌های شاخص این بازنمایی، نسخه‌های خطی شاهنامه است که در آن‌ها صحنه‌هایی از جشن‌های عمومی دیده می‌شود. همچنین، در برخی مینیاتورهای دوره تیموری و قاجار، گروه‌هایی از مردم در حال برگزاری نماز عید فطر و توزیع نذورات به تصویر کشیده شده‌اند.

معماری مذهبی و فضای برگزاری نماز فطر

مساجد تاریخی ایران در طول سده‌ها، مکان اصلی اقامه نماز عید فطر بوده‌اند. مسجد جامع اصفهان، مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد سپهسالار تهران از جمله بناهایی هستند که در معماری آن‌ها، توجه ویژه‌ای به فضای گردهمایی‌های بزرگ شده است. میدان‌های عمومی مانند میدان نقش جهان اصفهان و میدان ارگ تهران نیز در گذشته، محل تجمع مردم پس از نماز عید بوده‌اند. این مسئله نشان می‌دهد که معماری شهری ایران از دیرباز پذیرای آیین‌های جمعی مذهبی مانند عید فطر بوده است.

کارکردهای اجتماعی و سیاسی مساجد در عید فطر

مساجد در عید فطر، علاوه بر نقش مذهبی، کارکردهای اجتماعی و سیاسی مهمی نیز داشته‌اند. در دوران صفویه و قاجار، شاهان پس از اقامه نماز فطر، فرامین تازه‌ای صادر می‌کردند یا عیدی‌هایی به طبقات مختلف مردم اعطا می‌کردند. از سوی دیگر، در بسیاری از مواقع، تجمع‌های مردمی در نماز فطر به بستری برای تحولات اجتماعی و سیاسی تبدیل می‌شد.

موسیقی آیینی و نغمه‌های عید فطر

موسیقی و نغمه‌های آیینی نیز بخشی از میراث ناملموس عید فطر در ایران محسوب می‌شود. در مناطقی مانند بوشهر، هرمزگان و کردستان، موسیقی‌هایی به‌ویژه برای این مناسبت اجرا می‌شده است. در جنوب ایران، اشعار و نغمه‌های خاصی برای پایان ماه رمضان و آغاز عید فطر خوانده می‌شود که هنوز در برخی نقاط پابرجاست.

تأثیر موسیقی مذهبی بر آیین‌های عید فطر

در برخی مناطق ایران، نوای دف و نی در مراسم عید فطر، همراه با تلاوت قرآن و ادعیه خاص، طنین‌انداز می‌شود. ذکرخوانی‌های خاص کردستان، مدح‌خوانی‌های سنتی جنوب ایران و سرودهای مذهبی در خراسان نمونه‌هایی از این جلوه‌های موسیقایی هستند که بر معنویت این روز می‌افزایند.

نیکوکاری و وقف؛ جلوه‌ای دیگر از عید فطر در فرهنگ ایرانی

عید فطر، در تاریخ اجتماعی ایران، همواره با نیکوکاری و کمک به نیازمندان همراه بوده است. در متون تاریخی، از سنت‌های وقف در این ایام یاد شده است. حکام و بزرگان صفوی و قاجار، در این روز به مستمندان کمک می‌کردند و برخی موقوفات خاص برای فقرا در عید فطر اختصاص می‌یافت.

در بسیاری از شهرهای ایران، سنت “فطریه‌گردانی” وجود داشته که طی آن، بزرگان شهر با جمع‌آوری فطریه‌ها، آن‌ها را به نیازمندان می‌رساندند. این سنت هنوز در برخی مناطق پابرجاست و ریشه‌ای عمیق در فرهنگ ایرانی دارد.

عید فطر، نه‌تنها یک مناسبت دینی، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ و هنر ایرانی است. حضور آن در شعر فارسی، معماری مساجد، نگارگری‌ها و حتی موسیقی نشان می‌دهد که این آیین اسلامی به‌گونه‌ای بومی در فرهنگ ایران جای گرفته است. بررسی جلوه‌های مختلف این عید در فرهنگ ایرانی، ما را به شناختی عمیق‌تر از پیوندهای میان مذهب، هنر و جامعه ایرانی رهنمون می‌کند. این میراث غنی، نشان از تعامل پویای دین و فرهنگ در طول تاریخ ایران دارد و همچنان در حافظه جمعی ایرانیان زنده است.

انتهای پیام/