آیا صنایع دستی اصفهان در مسیر جهانی شدن عقب مانده است؟

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها، کوروش دیباج: اصفهان، شهری که نامش در حافظه تاریخی ایران با هنر، معماری و صنایع‌دستی درهم‌تنیده است، امروز با پرسشی جدی روبه‌روست: آیا این میراث کهن می‌تواند در برابر سرعت تحولات جهانی ایستادگی کرده و همچنان جایگاه خود را در عرصه بین‌المللی حفظ کند؟ صنایع‌دستی اصفهان از میناکاری و خاتم‌کاری گرفته تا پارچه‌بافی و قلم‌زنی، قرن‌ها زبان هویت و خلاقیت ایرانی بوده است؛ اما در دنیای امروز، تنها اتکا به گذشته کافی نیست.

این شهر بیش از یک دهه است که به‌عنوان «شهر خلاق جهانی صنایع‌دستی» در شبکه شهرهای خلاق یونسکو ثبت شده؛ عنوانی که نه تنها افتخار، بلکه مسئولیت بزرگی را نیز بر دوش هنرمندان و مدیران فرهنگی اصفهان گذاشته است. با این حال، کارشناسان معتقدند هنوز فاصله میان این عنوان جهانی و واقعیت میدانی هنرمندان اصفهانی محسوس است؛ فاصله‌ای که اگر پر نشود، این برند بین‌المللی به شعاری نمادین تقلیل خواهد یافت.

چالش اصلی امروز، یافتن راهی برای پیوند میان «اصالت» و «نوآوری» است. ورود فناوری‌های نوین به عرصه هنرهای سنتی اگرچه فرصت‌های تازه‌ای برای معرفی جهانی صنایع‌دستی ایجاد کرده، اما هم‌زمان نگرانی‌هایی درباره کمرنگ شدن هویت و اصالت این هنرها نیز به وجود آورده است. پرسش محوری این گزارش آن است که چگونه می‌توان با استفاده از ابزارهای نوین، صنایع‌دستی اصفهان را به بازارهای جهانی رساند، بی‌آنکه اصالت تاریخی و فرهنگی آن قربانی نوآوری شود؟ و مهتر از آن آیا صنایع دستی اصفهان در مسیر جهانی شدن عقب مانده است؟

ورود چاپ سه‌بعدی به قلم‌زنی؛ تجربه‌ای متفاوت

یکی از حوزه‌هایی که فناوری در آن نقشی پررنگ ایفا کرده، هنر قلم‌زنی است. فریده انصاری پور، مدرس دانشکده هنرهای سنتی، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر به تجربه‌های تازه در این عرصه اشاره می‌کند.

وی می‌گوید: استفاده از دستگاه‌های چاپ سه‌بعدی برای طراحی قالب‌های فلزی، تحول بزرگی در فرآیند تولید قلم‌زنی ایجاد کرده است.

به گفته این مدرس دانشگاه، هنرمندان در گذشته برای تهیه قالب‌های اولیه ناچار بودند ساعت‌ها وقت صرف کنند و گاهی دقت کار به دلیل خطای انسانی کاهش می‌یافت. اما اکنون با کمک نرم‌افزارهای طراحی سه‌بعدی و چاپگرهای فلزی، امکان تولید قالب‌هایی با دقت بسیار بالا فراهم شده است.

وی تاکید می‌کند: این فناوری جایگزین هنر دست استادکاران نشده، بلکه ابزار کار آنان را ارتقا داده است.

انصاری پور همچنین توضیح می‌دهد: دانشجویان رشته صنایع‌دستی در دانشگاه هنر اصفهان استقبال زیادی از این روش نشان داده‌اند.

به اعتقاد وی، این نسل جوان به خوبی توانسته میان اصالت سنتی و فناوری‌های نوین تعادل ایجاد کند.

او باور دارد که اگر این روند حمایت شود، قلم‌زنی اصفهان می‌تواند بار دیگر به عنوان یک برند جهانی مطرح شود.

بازاریابی دیجیتال؛ پلی برای حضور جهانی صنایع‌دستی

صنایع‌دستی اصفهان اگرچه به لحاظ هنری در جایگاهی بی‌بدیل قرار دارد، اما همواره با چالش بازاریابی و معرفی جهانی مواجه بوده است.

ناهید رضایی، کارشناس بازاریابی صنایع‌خلاق و مدیر یک استارتاپ فعال در حوزه فروش صنایع‌دستی آنلاین، در این زمینه به خبرنگار مهر می‌گوید: مهم‌ترین تحول سال‌های اخیر، استفاده از بسترهای دیجیتال برای عرضه محصولات به بازار جهانی بوده است.

رضایی معتقد است که پیش‌تر بسیاری از هنرمندان اصفهانی توانایی حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی را نداشتند و آثارشان محدود به بازار داخلی می‌شد. اما اکنون با کمک فروشگاه‌های اینترنتی و پلتفرم‌های جهانی، امکان معرفی آثار به مشتریان در اروپا، آمریکا و شرق آسیا فراهم شده است.

وی تاکید می‌کند: این فرآیند تنها زمانی موفق خواهد بود که هنرمندان به زبان تصویر و روایت آشنا شوند؛ چرا که در فضای دیجیتال، یک عکس باکیفیت یا ویدئوی کوتاه می‌تواند سرنوشت فروش یک محصول را تغییر دهد.

این کارشناس همچنین به تجربه موفق برخی از هنرمندان اصفهانی اشاره می‌کند که توانسته‌اند با استفاده از تبلیغات دیجیتال، سفارش‌های عمده‌ای از کشورهای عربی و اروپایی دریافت کنند.

وی تاکید دارد: صنایع‌دستی اصفهان، به‌ویژه آن دسته که با فناوری‌های نوین بازآفرینی شده‌اند، در بازارهای جهانی ظرفیت بالایی دارند و تنها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای معرفی هستند.

نقش زنان در صنایع‌دستی نوین؛ از کارگاه‌های خانگی تا استارتاپ‌ها

نقش زنان در صنایع‌دستی اصفهان موضوعی است که نمی‌توان نادیده گرفت. در سال‌های اخیر، بسیاری از زنان هنرمند با استفاده از فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال توانسته‌اند کارگاه‌های خانگی خود را به برندهای معتبر تبدیل کنند.

سمیه نوری، هنرمند جوان در حوزه میناکاری نوین، در این‌باره به خبرنگار مهر می‌گوید که وی توانسته با ترکیب تکنیک‌های سنتی میناکاری با طراحی دیجیتال، محصولاتی تولید کند که مورد استقبال نسل جوان قرار گرفته است.

به گفته وی، طرح‌های دیجیتال امکان خلق رنگ‌ها و نقش‌هایی را فراهم می‌آورند که با شیوه‌های سنتی دستیابی به آن دشوار بود.

نوری همچنین تاکید می‌کند فروش آنلاین، به ویژه از طریق شبکه‌های اجتماعی، فرصت‌های تازه‌ای برای زنان هنرمند ایجاد کرده است.

وی معتقد است که بسیاری از زنان که به دلیل شرایط خانوادگی امکان حضور در کارگاه‌های بزرگ را نداشتند، اکنون می‌توانند از خانه و با ابزارهای دیجیتال آثار خود را به مشتریان جهانی عرضه کنند.

این هنرمند باور دارد که آینده صنایع‌دستی اصفهان در گرو همین ترکیب سنت و نوآوری است. او می‌گوید اگر حمایت‌های لازم صورت گیرد، زنان می‌توانند نقشی محوری در جهانی‌سازی صنایع‌دستی ایفا کنند.

دانشگاه‌ها؛ پیونددهنده سنت و فناوری

دانشگاه هنر اصفهان در سال‌های اخیر به عنوان یکی از مراکز پیشرو در حوزه صنایع‌دستی خلاق شناخته شده است.

علیرضا خواجه احمد عطاری، رئیس این دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تاکید می‌کند: وظیفه دانشگاه تنها آموزش تکنیک‌های سنتی نیست، بلکه باید بستر لازم برای آشنایی دانشجویان با فناوری‌های نوین و ابزارهای بازار جهانی فراهم شود.

به گفته عطاری، دانشگاه هنر اصفهان در سال‌های اخیر کارگاه‌هایی در زمینه طراحی دیجیتال، چاپ سه‌بعدی و بازاریابی آنلاین برگزار کرده که با استقبال دانشجویان مواجه شده است.

وی معتقد است که نسل جدید هنرمندان اگر بخواهد در بازار جهانی حرفی برای گفتن داشته باشد، باید با این ابزارها آشنا باشد.

رئیس دانشگاه هنر اصفهان همچنین تاکید می‌کند: همکاری میاندانشگاه، هنرمندان و بخش خصوصی می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد.

به باور وی، دانشگاه‌ها باید نقش پل ارتباطی میان دانش سنتی و فناوری‌های مدرن را ایفا کنند تا میراث هنری اصفهان بتواند در دنیای امروزجایگاه واقعی خود را بازیابد.

چالش‌ها و نگرانی‌ها؛ اصالت در خطر است؟

با وجود همه این تحولات، برخی کارشناسان نسبت به خطر از بین رفتن اصالت صنایع‌دستی هشدار می‌دهند.

سعید بهشتی، پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزه مطالعات هنرهای سنتی، با اشاره به چالش‌های امروز صنایع دستی به خبرنگار می‌گوید: صنایع دستی اصفهان اگر بخواهد در بازارهای جهانی و حتی داخلی باقی بماند، نیازمند رویکردی تازه است.

وی توضیح می‌دهد: نسل جوان، سلیقه متفاوتی دارد و اگر محصولات صنایع دستی با این ذائقه همراه نشود، بخش بزرگی از بازار بالقوه از دست خواهد رفت.

این پژوهشگر تصریح می‌کند: خلاقیت به معنای کنار گذاشتن سنت‌ها نیست، بلکه باید به‌عنوان پلی میان گذشته و آینده دیده شود.

از نظر وی، بسیاری از هنرمندان جوان اصفهان توانسته‌اند با افزودن طراحی‌های نوین به بستر سنتی، محصولاتی خلق کنند که هم مورد توجه گردشگران خارجی قرار گیرد و هم در زندگی روزمره شهروندان ایرانی جایگاه پیدا کند.

بهشتی در ادامه بر نقش آموزش تأکید می‌کند و می‌گوید: اگر قرار است صنایع دستی اصفهان در مسیر خلاقیت حرکت کند، باید در برنامه‌های آموزشی دانشگاه‌ها و حتی هنرستان‌ها، واحدهایی ویژه درباره اصالت‌شناسی صنایع دستی گنجانده شود.

به باور وی، دانشجویان و هنرجویان باید پیش از ورود به عرصه نوآوری، ریشه‌های تاریخی و فرهنگی هنرهای سنتی را بشناسند تا در فرآیند بازآفرینی آثار، به هویت اصلی این میراث آسیبی وارد نشود.

این پژوهشگر همچنین به ضرورت تدوین استانداردهای ملی در زمینه صنایع دستی نوین اشاره می‌کند.

به گفته وی، همان‌گونه که برای معماری یا موسیقی اصیل ایران چارچوب‌هایی تعریف شده، در صنایع دستی نیز باید نظام‌نامه‌ای مشخص وجود داشته باشد تا مرز میان نوآوری و تخریب اصالت روشن شود.

بهشتی تاکید می‌کند: بدون چنین چارچوبی، خطر آن وجود دارد که در آینده بازار پر از محصولاتی شود که تنها نام صنایع دستی ایرانی را یدک می‌کشند، اما در عمل هیچ ارتباطی با سنت‌های هنری و فرهنگی اصفهان ندارند.

نقش سیاست‌گذاری ملی در تقویت صنایع دستی خلاق

مریم جلالی، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، با تاکید بر جایگاه ویژه اصفهان در صنایع دستی ایران به خبرنگار مهر می‌گوید: این استان همواره یکی از قطب‌های اصلی تولید و صادرات صنایع دستی کشور بوده است و در سال‌های اخیر نیز با ورود به عرصه خلاقیت و نوآوری توانسته است توجه بازارهای بین‌المللی را بیش از گذشته جلب کند.

وی می‌افزاید: رویکرد وزارتخانه در سال‌های اخیر حمایت از هنرمندانی است که علاوه بر حفظ ریشه‌های اصیل صنایع دستی، جسارت ورود به حوزه نوآوری را دارند.

جلالی در ادامه به اهمیت سیاست‌گذاری ملی اشاره می‌کند و می‌گوید: اگرچه خلاقیت و نوآوری در سطح هنرمندان و دانشگاه‌ها شکل می‌گیرد، اما بدون وجود یک بستر قانونی و حمایتی نمی‌توان انتظار داشت که این جریان پایدار بماند.

معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی همچنین با تاکید بر نقش فناوری در ارتقای صنایع دستی تصریح می‌کند: یکی از اولویت‌های کنونی، ایجاد پیوند میان هنر سنتی و ظرفیت‌های دیجیتال است. به گفته وی، استفاده از فناوری‌های نوین در زمینه بازاریابی، فروش آنلاین و حتی طراحی محصولات می‌تواند دریچه‌های تازه‌ای را به روی هنرمندان اصفهان بگشاید.

وی تاکید می‌کند: در این مسیر باید آموزش‌های تخصصی به هنرمندان داده شود تا بتوانند از این ابزارها به درستی بهره‌مند شوند.

جلالی در بخش دیگری از سخنان خود به جایگاه زنان هنرمند اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: بخش بزرگی از بدنه فعال صنایع دستی را زنان تشکیل می‌دهند و اگر بخواهیم صنایع دستی خلاق در اصفهان و ایران گسترش یابد، باید برنامه‌های ویژه‌ای برای توانمندسازی بانوان در نظر گرفت.

وی می‌گوید: حمایت از کارگاه‌های خانگی و ایجاد شبکه‌های فروش اختصاصی برای زنان هنرمند می‌تواند ضمن تقویت اقتصاد خانواده، موجب پویایی و گسترش بیشتر صنایع دستی شود.

حال چه باید کرد؟

تلفیق هنر سنتی با فناوری‌های نوین در صنایع‌دستی اصفهان دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. جهانی شدن صنایع‌دستی تنها زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که هنرمندان اصفهانی بتوانند از ابزارهای مدرن برای معرفی آثار خود استفاده کنند و در عین حال اصالت تاریخی این هنرها را حفظ نمایند.

آنچه امروز در اصفهان جریان دارد، نه تنها یک حرکت هنری بلکه بخشی از اقتصاد خلاق ایران است. اگر دانشگاه‌ها، هنرمندان و نهادهای مرتبط بتوانند هم‌افزایی مؤثری داشته باشند، صنایع‌دستی اصفهان بار دیگر می‌تواند به جایگاهی برسد که شایسته آن است؛ جایگاهی در سطح جهانی که میراث گذشته و نوآوری امروز را به زیبایی پیوند می‌زند.