پرچم ایران که نشان هویت ملی این سرزمین کهن است، در طول دوره‌های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات بسیاری شده تا به شکل امروزی‌اش پدیدار شود و قدمت ایران را به رخ بکشد. این پرچم نه‌تنها نمایانگر غرور ملی، بلکه بازتاب‌دهنده فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های ایرانیان در دوره‌های مختلف است. در این مقاله، سیر تحول طراحی پرچم ایران از دوران باستان تا امروز را بررسی می‌کنیم.
در دوره‌ی پیش از اسلام، پادشاهان دوره‌های مختلف پرچم یا درفشی را به‌عنوان نماد سرزمین تحت حکومت خود انتخاب می‌کردند. تغییرات پرچم ایران باستان در طول تاریخ با برخی رویدادها و باورهای آن زمان درآمیخته که در ادامه بدان اشاره می‌کنیم:
کاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۰ خورشیدی در شهر شهداد کرمان، به کشف درفش یا پرچمی منجر شد که نام درفش شهداد بر آن نهادند. این پرچم مربع‌شکل با طول ۲۳ سانتی‌متر، از صفحه‌ای برنزی با میله، لولا و دسته تشکیل شده است و نقش عقابی برجسته در بالای آن دیده می‌شود. درفش شهداد به‌عنوان نمادی از تمدن باستانی ایران، قدیمی‌ترین پرچم ایران است که در موزه ملی ایران در تهران نگهداری می‌شود.
نقش‌های درفش شهداد یا اولین پرچم ایران، حاوی طرح‌های مختلفی شامل درخت نخل، دو درخت پهن‌برگ، پنج انسان کوچک و بزرگ، دو شیر، گاوی کوهان‌دار و چندین مار مشابه مارهای تمدن جیرفت است. شخصیت اصلی روی پرچم مردی تکیه‌زده بر چهارپایه‌ای با تزیینات مارپیچی است که به زنی زانوزده در مقابلش اشاره می‌کند. آن‌ها در باغی با درخت خرما و درختان پهن‌برگ قرار گرفته‌اند و افرادی دورتادور باغ به حالت نشسته و زانوزده دیده می‌شوند.
در بالا و پایین پرچم شهداد نوار بافته‌شده‌ای قرار دارد که نماد جریان آب است. در پایین تصویر نیز شیرهایی به گاو کوهان‌دار حمله‌ور شده‌اند.
منابع باستانی مانند اوستا از پرچمی با نقش گاو بال‌دار یاد کرده‌اند که به دوره پیش از هخامنشیان تعلق دارد و نشان‌دهنده اهمیت نمادهای حیوانی در فرهنگ ایران باستان است.
شاهنشاهی هخامنشی به احتمال بسیار، پرچمی با نقش شهبازی (نوعی پرنده شکاری) با بال‌های گشوده داشته است. این نماد را مشابه پرنده حوروس در فرهنگ مصر باستان می‌دانند. البته، کتاب اوستا درباره پیوند پرنده روی پرچم با مرغی موسوم به وارغن سخن می‌گوید. عکس پرچم ایران در زمان کوروش و نقش شهباز بر آن نمادی از قدرت، عظمت و حاکمیت هخامنشی بود. این پرچم که هویت ملی ایران باستان را بازتاب می‌داد، در رویدادهای مهم تاریخی و نظامی به کار می‌رفت.
در زمان سلوکیان، پرچم حاکمان محلی پارس شکلی چهارگوش داشت و با نقش ضربدر به چهار قسمت تقسیم می‌شد. در هرکدام از این چهار قسمت نیز دایره‌ای وجود داشت.
پس از آن، در دوره‌ی اشکانی پرچم ایران به نقش خورشید آراسته شد. البته، در این دوره یگان‌های هزارتایی ارتش اشکانی به هنگام جنگ، نوعی پرچم ابریشمی با نقش اژدها نیز حمل می‌کردند.
درفش کاویانی، پرچم افسانه‌ای دوره ساسانیان، ریشه در اساطیر ایرانی و قیام کاوه آهنگر علیه ضحاک دارد. این پرچم را از پوست پلنگ درست کرده بودند. طبق افسانه‌ها، کاوه برای همراه‌کردن مردم با خود و قیام علیه ضحاک، پیشبند چرمی خود را به چوبی بست و آن را به‌عنوان نماد قیام علیه ستم بالا برد.
با شکست ضحاک و به قدرت‌رسیدن فریدون، درفش کاوه را با پارچه‌های ابریشمی به رنگ زرد، قرمز و بنفش تزیین کردند. سپس، با اضافه‌کردن دُرّ و گوهر به آن، درفش کاویانی ایجاد شد. بدین ترتیب، پادشاهان ساسانی درفش کاویانی را به‌عنوان نماد حاکمیت و پرچم ملی ایران برگزیدند. هرکدام از پادشاهان این سلسله در زمان‌های بعدی، جواهراتی بدان افزودند تا شکوه آن را افزایش دهند.
در زمان حمله‌ی اعراب به ایران، آن‌ها ضمن پیروزی بر ایرانیان در جنگی موسوم به قادسیه، درفش کاویانی را به دست آوردند. فرماندهان عرب این پرچم را به نزد خلیفه‌ی خود، یعنی عمربن‌خطاب بردند. به دستور او، جواهرات روی پرچم را از آن جدا کردند و پرچم را سوزاندند. پس از آن، حکومت‌های ایرانی پرچمی مخالف با دودمان‌های عرب نظیر عباسیان، انتخاب کردند. تغییرات پرچم ایران قدیم در دوره پس از اسلام را در ادامه بخوانید:
پرچم علویان طبرستان در سده سوم هجری، به رنگ سفید بود و نمادی از هویت شیعی و استقلال ایرانیان در برابر خلفای عباسی شناخته می‌شد. علویان دومین حکومت ایرانی پس از ورود اسلام به ایران محسوب می‌شدند و این پرچم را در لشگرگاه‌ها بر درختان می‌آویختند تا نشان‌دهنده جنبش ملی و مذهبی علویان باشد.
برخی از تاریخ‌نگاران ایرانی معتقدند انتخاب رنگ سفید، با وجود علاقه علویان به رنگ سبز، بر جنبه ملی این جنبش تأکید داشته و بیانگر پیوند عمیق این گروه با خاندان علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و ارزش‌های شیعی بوده است.
پرچم ایران در زمان سامانیان پرچمی سیاه‌رنگ مشابه پرچم عباسیان بود؛ زیرا حکومت سامانیان زیر نظر خلفای عباسی حکومت می‌کردند. البته، برخی منابع اذعان دارند که پرچم‌های این دو حکومت متفاوت بود.
پادشاهان غزنوی از رنگ قرمز در پرچم‌های خود استفاده کردند. البته طبق گزارش‌هایی، پرچم آن‌ها اغلب به‌صورت شطرنجی بوده است. ضمن آنکه برخی نوشته‌های مربوط به حکومت غزنوی بیان می‌کنند که پرچم آن‌ها نقش پرنده‌ی افسانه‌ای هما یا شیری طلایی‌رنگ داشته است.
بنیان‌گذار سلسله سلجوقی که طغرل بیک نام داشت و توانسته بود حکومت عباسی را تحت سلطه‌ی خود درآورد، از پرچم سیاه عباسیان و سایر مظاهر قدرت آن‌ها استفاده کرد. در واقع، احتمال بسیاری می‌رود که رنگ پرچم سلجوقیان سیاه بوده باشد. البته، گزارش‌هایی مبنی بر قرمزبودن پرچم آن‌ها نیز در اشعار شاعرانی همچون ازرقی دیده می‌شود.
سایر شاعران دوره‌ی سلجوقی نظیر انوری و ظهیر فاریابی چنین اذعان داشته‌اند که پرچم پادشاهان سلجوقی مزین به نقوش ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما بوده است. البته، احتمالی مبنی بر وجود این نقوش بر روی چوب پرچم‌ها نیز وجود دارد.
در نگاره‌ای ایرانی که در آن بخارا در محاصره‌ی مغول‌ها قرار دارد، پرچم خوارزمشاهیان به رنگ زرد نمایان است. البته، به‌دلیل ترسیم‌نشدن نگاره‌ی مزبور در دوره‌ی خوارزمشاهیان، صحت و سقم آن مشخص نیست. برخی تاریخ‌نگاران نیز پرچم خوارزمشاهیان را به رنگ سیاه معرفی کرده‌اند.
نقش شیر و خورشید در پرچم ایران با تأسیس حکومت ایلخانی پدیدار شد. سیاستمدار و تاریخ‌شناس ترک، فؤاد کوپریلی، با ذکر این موضوع در نوشته‌هایش، از وجود نقش شیر و خورشید در نگاره‌ای متعلق به قرن پانزدهم میلادی در کتاب شاهنامه‌ی فردوسی خبر می‌دهد. این نگاره پرچمی را به تصویر می‌کشد که در مرکز آن، نقش شیر و خورشید وجود دارد. با توجه به استفاده از این نقش در سکه‌های دوره‌ی ایلخانی، به احتمال زیاد اولین پرچم شیر و خورشید ایران متعلق به همین دوره است.
قدیمی‌ترین تصویر پرچم شیر و خورشید از حوالی سال ۱۴۲۳ میلادی، هم‌زمان با دوره‌ی حکومت تیموریان، باقیمانده است. تصویر این پرچم در نگارگری مینیاتور یکی از مثنوی‌های فارسی به نام شهنامه چنگیزی ترسیم شده است. بر اساس این مینیاتور، سربازان مغول هنگام حمله به حصار نیشابور، پرچمی مزین به نقش شیر و خورشید در دست دارند. این پرچم در کنار پرچم دیگری حمل می‌شود که نقش هلال ماه بر روی آن حک شده است.
پرچم ایران در دوره‌ی اولین پادشاه صفوی، یعنی شاه اسماعیل اول، فاقد شیر و خورشید بود. یکی از شاعران این دوره به نام گنابادی، از سبزبودن پرچم این پادشاه صفوی سخن می‌گوید. بر اساس اشعار او، سر درفش یا طوق این پرچم به شکل ماه بوده است.
پس از شکست شاه اسماعیل، پرچم سیاه‌رنگی به کار گرفته می‌شد که واژه‌ی «القصص» بر روی آن حک شده بود. صفویان در طول دوره‌ی حکومتشان، پرچم‌های متفاوتی استفاده می‌کردند. پنجمین پادشاه این دوره، شاه عباس اول، بار دیگر از نقش شیر و خورشید در پرچم ایران استفاده کرد.
بسیاری از اروپاییان که در دوره‌ی صفوی به ایران مسافرت کرده‌اند، اذعان داشته‌اند که پرچم ایران به شکل سه گوشی با نقوش متفاوت بوده است. آن‌ها در توصیف پرچم از نقش شیر و خورشید، ذوالفقار و آیات قرآنی سخن به میان آورده‌اند.
بررسی‌ها نشان از آن دارند که نقش شیر در پرچم صفویان نمادی از حضرت علی(ع) و نقش خورشید نمادی از فر یا شکوه دین و عظمت خداوند بوده است. در واقع، فرِ دین تغییریافته‌ی فر ایزدی است.
نادرشاه افشار از پرچمی سه‌گوش با سه رنگ سرخ، آبی و سفید و پرچم دیگری به رنگ‌های سرخ، آبی، سفید و زرد استفاده کرده است. این پرچم‌ها که تزیین خاصی هم نداشتند، چنان سنگین بودند که حمل آن‌ها نیاز به دوازده مرد داشت. بااین‌حال، نادرشاه چوب درازی نیز به این پرچم‌ها افزود و سنگینی آن را بیشتر کرد. او در حملات خود از دزدیده‌شدن پرچم جلوگیری می‌کرد؛ مگر آنکه شکست آن‌ها حتمی می‌شد.
نادرشاه بعدها رنگ‌های دیگری نیز به پرچم خود افزود. یکی از این پرچم‌ها نقشی راه‌راه به رنگ‌های زرد و سرخ داشت و دیگری پرچمی زردرنگ با لبه‌ی سرخ بود.
در دوره زندیه، پرچم‌ها با تأکید بر نقش شیر و خورشید و افزودن عناصر تزئینی مانند گل‌ها طراحی می‌شدند. این دوره‌ها نشان‌دهنده تداوم نماد شیر و خورشید در پرچم به‌عنوان بخشی از هویت ملی ایران بودند.
پرچم ایران در زمان قاجار به‌صورت رسمی‌تر طراحی شد. پرچم سه‌رنگ ایران اولین بار در دوره قاجار با رنگ‌های سبز، سفید و قرمز معرفی شد که به‌ترتیب نماد اسلام، صلح و شجاعت بودند. نقش شیر و خورشید در مرکز پرچم نیز حفظ شد و در مراسم دیپلماتیک و رسمی استفاده می‌شد.
البته این نقش دستخوش تغییر مختصری شد و به دست شیر، شمشیری اضافه کردند. پس از آن، در زمان حکومت محمدشاه قاجار، دو پرچم برای کشور طراحی شد. یکی از این پرچم‌ها حاوی نقش شیری خوابیده بود که خورشیدی از پشت سر آن طلوع می‌کرد. پرچم دوم نیز حاوی نقش شیری بود که شمشیری دوزبانه، مشابه شمشیر حضرت علی(ع)، در دست داشت. از این میان، پرچم اول نماد اصلی کشور محسوب می‌شد.
در زمان حاکمیت ناصرالدین شاه قاجار و هنگام صدرات امیرکبیر، پرچم شیر و خورشید ایران را بر بالای سفارت ایران در لندن برافراشتند. در آن دوران، نقوش پرچم ایران روی زمینه‌ی سفید قرار داشت.
سرانجام، در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار، داماد او مشیرالدوله امور مربوط به نشان‌دادن پرچم ایران با سه رنگ مختلف را انجام داد. او پیشنهاد کرد پرچم ایران در بالا با رنگ سبز طراحی شود و در پایین، با رنگ سرخ. نقش شیر و خورشید نیز در مرکز و در زمینه‌ی سفیدرنگ قرار بگیرد.
در جریان انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، پرچم سه‌رنگ ایران به‌عنوان نماد وحدت ملی در میان مشروطه‌خواهان به اهتزاز درآمد. این پرچم به نمادی از مبارزه برای عدالت و آزادی تبدیل شد و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران یافت.
هم‌زمان، بر اساس اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه، پرچم سبز و سفید و سرخ با نشان شیر و خورشید به‌طور رسمی به‌عنوان پرچم ایران پذیرفته شد. گفتنی است در دوره‌ی قاجار، نقش خورشید در این پرچم به‌صورت چهره‌ای زنانه طراحی می‌شد.
با به حکومت رسیدن رضاشاه، تغییری در پرچم ایران رخ نداد. در واقع، در این دوره فقط تلاش کردند نقش خورشید با چهره‌ی واقعی‌تری ترسیم شود و مشابه نقوش دوره‌ی قاجار نباشد. به بیان دیگر، پرچم ایران در زمان شاه با سه رنگ سبز و سفید و قرمز و نماد شیر و خورشید بوده است.
پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ خورشیدی، پرچم جدید ایران طراحی شد. سه رنگ پرچم حفظ شدند، اما نقش شیر و خورشید جای خود را به نشان رسمی جمهوری اسلامی داد. این نشان را حمید ندیمی طراحی کرد و شامل چهار هلال و یک شمشیر است که کلمه «الله» را تشکیل می‌دهند. عبارت «الله‌اکبر» نیز ۲۲ بار در حاشیه پرچم تکرار شده که یادآور ۲۲بهمن، روز پیروزی انقلاب اسلامی است.
البته، نقش شیر و خورشید همچنان در اوایل حکومت جمهوری اسلامی استفاده می‌شد. سپس، در اسفند۱۳۵۷، آیت‌الله خمینی دستور برچیده‌شدن پرچم حکومت قبلی را داد. به‌منظور طراحی پرچم جدید و مناسب حکومت جمهوری اسلامی، مسابقه‌ای برگزار شد و در آن، طراحی شخصی به نام صادق تبریزی پذیرفته شد. این نقش خورشیدی با ۲۲ ستاره و ۸ مشت گره‌خورده را به نمایش می‌گذاشت. اگرچه شورای انقلاب این نقش را با اضافه‌کردن عبارت «الله اکبر» در مرکز آن پذیرفت، این پرچم مدت چندانی استفاده نشد.
پس از آن، پرچم کنونی کشور با نقش «الله» یا به‌تعبیری «لا اله الا الله» در مرکز آن، در سال ۱۳۵۹ خورشیدی به تأیید شورای انقلاب رسید. آیت‌الله خمینی نیز آن را پذیرفت. حمید ندیمی، طراح پرچم، ۲۲ «الله‌اکبر» به حاشیه‌ی قسمت سبز و سرخ پرچم افزود. بدین ترتیب، پرچم اصلی ایران به‌صورت فعلی درآمد.
پرچم اصلی ایران که با سه رنگ سبز، سفید و قرمز مشخص شده، نمادی عمیق از هویت ملی و فرهنگی ایران است. نشان مرکزی الله که پس از انقلاب اسلامی در وسط بخش سفید آن قرار گرفته است، نمادی است که ماهیت دینی کشور را به نمایش می‌گذارد:
پرچم ایران در طول تاریخ، تغییرات بسیاری داشته و نمادهای گوناگونی به خود دیده است. پیش از انقلاب، نماد شیر و خورشید به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت، تمدن و فرهنگ پارسی در پرچم حضور داشت. این نماد که ریشه در دوران باستان و اساطیر ایرانی دارد، در دوره‌های قاجار و پهلوی برجسته بود. امروزه نیز طراحی ساده اما پرمعنای پرچم ایران نه‌تنها هویت ملی را تقویت می‌کند، بلکه در رویدادهای جهانی به‌عنوان نمادی از غرور ایرانی شناخته می‌شود.
پرچم ایران که نشان هویت کشورمان است، در گذر زمان تغییرات فراوانی به خود دیده است. از درفش کاویانی تا پرچم سه‌رنگ امروزی، روایتگر تاریخ و فرهنگ این سرزمین است و هر رنگ و نماد آن بخشی از ارزش‌های ایرانیان را بازتاب می‌دهد.
شناخت تاریخچه پرچم ایران به ما کمک می‌کند تا هویت ملی و تاریخی این سرزمین را بهتر درک کنیم. متن حاضر خلاصه‌ای از روند تغییرات پرچم را به شما ارائه می‌دهد. «دستی بر ایران» با غنی‌تر‌ساختن اطلاعات شما در این زمینه، قصد دارد گام مؤثری در آگاهی‌بخشی به مخاطبان خود درباره‌ی کشور عزیزمان بردارد.
پرسش و پاسخ‌های زیر برای آگاهی بیشتر شما طراحی شده‌اند. لطفاً نظر و پیشنهادهای خود را با ما در میان بگذارید.
چرا شیر و خورشید از پرچم ایران حذف شد؟
پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، نشان جمهوری اسلامی جایگزین نشان شیر و خورشید شد تا نمادی اسلامی در پرچم قرار بگیرد.
پرچم ایران در المپیک چگونه نمایش داده می‌شود؟
پرچم ایران در رویدادهای بین‌المللی مانند المپیک به‌عنوان نماد هویت ملی توسط ورزشکاران حمل می‌شود و در مراسم رسمی به اهتزاز درمی‌آید.
نسبت طول به عرض پرچم ایران چقدر است؟
نسبت ابعاد پرچم ایران به‌صورت رسمی ۴ به ۷ است. این بدان معناست که اگر عرض پرچم را ۴ واحد در نظر بگیریم، طول آن باید ۷ واحد باشد. این نسبت در قانون پرچم ایران، مصوب سال ۱۳۷۶ تعیین شده است. البته، گاهی از نسبت ۱ به ۲ نیز استفاده می‌شود؛ اما نسخه رسمی و ترجیحی همان ۴ به ۷ است.
آیا پرچم ایران شبیه پرچم ایتالیا است؟
پرچم ایران و پرچم ایتالیا از نظر جهت نوارها، اندازه، نمادها و مفاهیم تفاوت‌های اساسی دارند:
پرچم ایران نمادهای مذهبی دارد؛ درحالی که پرچم ایتالیا ساده است.
ترتیب رنگ‌ها در پرچم ایران از بالا به پایین، سبز و سفید و قرمز است؛ اما پرچم ایتالیا از چپ به راست به‌ترتیب سبز و سفید و قرمز است و جهت نوارهای آن عمودی است.
نسبت ابعاد پرچم ایران ۷ به ۴ است؛ اما نسبت طول و عرض پرچم ایتالیا ۳ به ۲ است.
مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، در ادامه رویکرد نوآورانه خود در حوزه هنرهای معاصر، از تاریخ 18 خرداد میزبان اجرای «اپرای نمایشی شیدا» شد؛ اثری بدیع که به عنوان نمادی از یک ژانر نوظهور در هنرهای نمایشی ایران شناخته می شود .
در آستانه روز ملی فرش و با حضور معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاه عکس «سیرج» افتتاح شد.
پوستر فیلم سینمایی «لاکپشت و حلزون» ساخته رضا حماسی در آستانه اکران عمومی رونمایی شد.
«بِرِتا» عنوان سریال جدیدی است که پلتفرم فیلمنت ساخته و پخش می‌کند.
Δ