ساز دوتار، قصه‌گوست؛ نه با واژه، بلکه با زخمه‌هایی که از دل تاریخ برمی‌آید. این ساز دو سیمی، صدایی دارد که سال‌هاست در کوهستان‌های خراسان و دشت‌های ترکمنستان طنین‌انداز است. برای مردمانش، دوتار تنها یک ابزار موسیقی نیست؛ زبان خاطره‌ها، روایت اسطوره‌ها و همراه لحظه‌های تنهایی است.
اهمیت این هنر در موسیقی سنتی ایرانی آن‌قدر ژرف است که در سال ۲۰۱۹، مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی به‌عنوان چهاردهمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد. این ساز، ریشه در تاریخ کهنی دارد که حتی در متون علمی بزرگ مانند الموسیقی الکبیر فارابی نیز نامش آمده است. امروزه، با وجود گذر زمان، دوتار همچنان نماد تنوع فرهنگی، صلح و تنوع اقوام ایرانی است؛ سازی که هر زخمه‌اش، پلی میان گذشته و امروز می‌سازد.
از آلات زهی که نغمه‌های ملایم و اعتدال دارند، سازی است با دو سیم که صدای آن به نرمی و لطافت نزدیک است. -فارابی
از آلات زهی که نغمه‌های ملایم و اعتدال دارند، سازی است با دو سیم که صدای آن به نرمی و لطافت نزدیک است.
-فارابی
در ساخت ساز سنتی دوتار در ایران دو نوع چوب مختـلف مورد استـفاده قرار می گیرد. قسمت گـلابی شکـل آن را از چـوب درخت شاه توت می سازند. قسمت گـردن آن را از چوب زردآلو یا درخت گـردو تهـیه می‌کـنـند.
دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز است. سطح روی شکم دوتار از جنس چوب است. حدودا 17 تا 20 دستان (تقسیم بندی) بر دسته آن دیده می‌شود. برخی از دوتار های محلی در جنوب ایران فاقد دستان (تقسیم بندی) است.
در قـدیم زه‌هـای آن را از روده حیوانات تهـیه می‌کـردند. ولی امروزه آن را از نایلون یا سیم‌های فولادی تـهـیه می کـنـند. امروزه برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر، شش لا نخ ابریشم را به هم می تابانند. سیم های فولادی مقاومت بهتری دارند و ارزان تر هستند.
این ساز یکی از سازهای زهی زخمه‌ای (مضرابی) است که دارای دو سیم می‌باشد. در هنگام نواختن آن، به جای مضراب با ناخن زخمه می‌زنند.
اندازه‌های دوتار در شمال خراسان دارای استاندارد معینی نیست. دوتار های فعلی دارای یازده و گاه دوازده پرده است. پرده‌های آن در فواصل نیم پرده نه چندان دقیق بسته می شود و فواصل کوچک تر از نیم پرده در پرده بندی آن وجود ندارد. طول دسته آن حدود 60 سانتیمتر است. مجموعاً تمام ساز حدود یک متر طول دارد. از دوتار اغلب در موسیقی نواحی و محلی استفاده می شود. به خصوص در جنوب ایران و در اجراهای رستاک در شمال خراسان استفاده می‌شود.
این ساز در نواحی مختلف، با کمی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود. دسته بندی منطقه ای دوتار به شرح زیر است:
نمونه های مشابه دوتار ایرانی در جهان را می توان در آسیای مرکـزی، خاورمیانه، و شمال شرقی چـین پـیـدا کرد.
این ساز در طول تاریخ نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم داشته است. اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می شدند. به صدای ساز و آواز بخشی ها گوش فرا می دادند. مهمترین وظیفه دوتار در شمال خراسان انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان است. با این روایات نسلهای بعدی از تجربیات نسل های قبلی استفاده می کردند. این نسل با استفاده از موسیقی پند داستانها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.
شمال خراسان از نظر جغرافیایی شهرهای گوناگونی را دربر می‌گیرد. همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه‌ای چند فرهنگی تبدیل کرده است. بنابراین در فرهنگ اقوام ترک، کرد و ترکمن ساکن در این سرزمین‌ها، مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی رواج دارد.
روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است. در این منطقه افراد خاصی داستانها و روایت‌های کهن را با دوتار نقل می کنند. به این افراد بخشی می‌گویند. در شمال خراسان تعداد بخشی های ترک زبان زیاد است. بنابراین قسمت زیادی از شعر و کلام همراه با دوتار به زبان ترکی می باشد.
مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار، بخش مهمی از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان در ایران است. این ساز بسیار تاثیرگذار بوده است. تا آن جا که به سرزمین‌های فلات مرکزی ایران نیز نفوذ کرده است و از دیرباز توسط ترکمن ها نواخته می شده است. ظاهرا دوتار ترکمن قدمت بیشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد.
نغمات و مقام‌ها در دوتار نوازی به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند. آوازها اغلب داستانها را بیان می کنند. اما نغمات ریتمیک در میان داستانها و گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیرند. مهمترین مقامی که با ریتم همراه است مقام حریف کش است.
بخش مهمی از مهارت های سنتی نواختن دوتار ایرانی به کوک آن مربوط می شد. تکـنیک و مهارت نواختـن دوتار ایرانی مرکب است. به این صورت که از کـشیدن تارها بدون استـفاده از مضراب و به دنبال آن حرکات نزولی و صعـودی استفاده می شود. قـریـباً تمام انگـشتان در نواختـن دوتار درگیر است.
تارهای این ساز به فاصله‌های مختلف کوک می‌شوند. دوتار را در فاصله چهـار یا پـنج کوک می کـنند. طریـقـه کوک کردن آن در مناطق مختـلف کـمی با هـم فرق دارد.
دوتار در شمال خراسان دارای دو کوک است. یکی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می‌نامند. آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با کوک پنجم اجرا می‌شود.
با کوک ترکی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و غیره را اجرا کرد. با کوک کردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و … را می توان اجرا کرد.
معمولا در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می شود. در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می نوازند. دوتار های قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی کوچکتر بوده اند.
همانگونه که مهارت های ساختن و نواختن دوتار ایرانی در نواحی مختلف ایران قدری با یکدیگر متفاوت است، حوزه هایی که این ساز زهی ایرانی در آن نواخته می شوند نیز گوناگون هستند. در اینجا به ذکر آنها می پردازیم:
حاج قربان سلیمانی، استاد نظر محمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه، الیاقلی یگانه از پیشکسوتان دوتار هستند.
از نوازندگان فعلی به دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کرد.
مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار ایرانی یکی دیگر از میراث فرهنگی ناملموس ایران است که توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت گردیده است. ایرانیان به عنوان یکی از مللی که سابقه ای طولانی در مهارت های ساختن و نواختن دوتار دارند، تلاش می نمایند که هر چه بیشتر در جهت ترویج و توسعه این میراث باستانی خود بکوشند.
گردشگران ایرانی و بین المللی که از ایران بازدید می کنند، می توانند در برخی از نواحی ایران که ذکر شد از نزدیک با این ساز آشنا شوند و از صدای زیبای آن لذت ببرند.
در صورتی که پاسخ پرسش‌های خود را در زیر پیدا نکردید، در بخش کامنت‌های همین پست آنها را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
📜 دوتار قدمتی چند هزارساله دارد و بخش جدانشدنی از فرهنگ و هنر مردمان شمال‌شرقی ایران به‌شمار می‌رود.
🔧 اجزای اصلی دوتار عبارتند از: کاسه، دسته، روتار (صفحه)، سیم‌گیر، خرک (شیطانک)، پرده‌ها، تارها و گوشی‌ها.
🌳 برای ساخت کاسهٔ دوتار معمولاً از چوب شاتوت و برای دسته از چوب گردو یا زردآلو استفاده می‌شود.
🛠️ شامل انتخاب و آماده‌سازی چوب، تراش کاسه، نصب روتار، جاگذاری خرک و پرده‌ها، سیم‌کشی، کوک اولیه و در نهایت پرداخت و صیقل‌دادن ساز است.
🎼 برای کوک، سیم‌ها را با چرخاندن گوشی‌ها تنظیم می‌کنند؛ سیم اول معمولاً روی نت «دو» و سیم دوم روی نت «سل» کوک می‌شود.
🎶 دوتار را روی زانو نگه داشته و با ناخن یا مضراب سیم‌ها را می‌نوازند؛ دست چپ روی دسته حرکت کرده و پرده‌ها را برای زیر و بمی صدا فشارد.
بوی نان تازه، قصهای است که هر خانهای را به زندگی پیوند میزند. در ایران، فرهنگ پخت نان لواش فقط یک مهارت آشپزی نیست؛ آیینی است که نسلها را به هم متصل کرده و طعم خاطرات را زنده نگه میدارد. از تنورهای قدیمی که در دل زمین جا داشتند تا ساجهای ساده عشایری، هر شیوه پخت، روایتی از سبک زندگی مردم این سرزمین است.
هر سال، دومین جمعه مهرماه، آبهای زلال و رنگهای پرشکوه در هم میآمیزند تا یکی از شگفتانگیزترین آیینهای ایران زنده شود. آیین قالیشویان در مشهد اردهال، نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه جشن همبستگی و باور است؛ آیینی که ریشه در تاریخ دارد و با حضور هزاران نفر، در فضای پرشور روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار می‌شود.
وقتی واژهها جان میگیرند و قصهها در صدای نقال طنین‌انداز می‌شوند، هنر نقالی متولد می‌شود. هنر نقالی ایرانی، فراتر از یک نمایش، آیینی است که قرنهاست روح حماسی شاهنامه فردوسی را زنده نگه داشته است. در قهوهخانههای قدیمی، میدانهای شهر یا محافل کوچک، نقال با حرکات نمایشی، صدایی پرطنین و گاه با استفاده از ابزار ساده، شنونده را به دنیای رستم، سهراب و اسفندیار میبرد.
صدای چکش بر چوب، بوی صمغ، و چشمهایی که به ستارهها میدوزند تا راه پیدا کنند. در گوشهای از جنوب ایران، جایی که دریا و زندگی به هم گره خوردهاند، مهارت لنجسازی و لنجرانی ایرانی هنوز زنده است؛ نه در کتابها، بلکه در کارگاههای گرم بندر، در دل موج، در بادهایی که هرکدام نامی دارند و در مردانی که با نگاه به آسمان، مسیر را پیدا می‌کنند.
Δ