کم آبی تهدیدی برای خانه‌های تاریخی اصفهان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: اصفهان، شهری باشکوه معماری هزارساله، امروز در آستانه بحرانی قرار گرفته که آرام و بی‌صدا اما ویرانگر، جان کالبد تاریخی‌اش را تهدید می‌کند؛ فرونشست زمین، پدیده‌ای که به‌دلیل بحران بی‌آبی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، و فروپاشی نظام آبیاری سنتی، به یکی از خطرناک‌ترین چالش‌های پیش روی شهر بدل شده است. ترک‌های قابل مشاهده در برخی دیوارهای خانه‌های تاریخی، نشست تدریجی گنبدها و تهدید پایداری ستون‌های مساجد ثبت جهانی تنها بخشی از زنگ خطرهایی است که برای اصفهان فرهنگی به‌صدا درآمده است.

در این گزارش، سه کارشناس برجسته در حوزه‌های زمین‌شناسی، میراث فرهنگی و ژئوتکنیک به بررسی ابعاد مختلف این بحران پرداخته‌اند؛ گفت‌وگوهایی که نشان می‌دهد اگر امروز برای این پدیده خاموش چاره‌اندیشی نشود، فردا شاید برای حفظ اصفهان، دیر باشد.

نرخ هشداردهنده فرونشست در مناطق تاریخی اصفهان

محمدرضا رضایی، زمین‌شناس و متخصص هیدروژئولوژی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: فرونشست زمین در اصفهان، نتیجه تخریب تعادل طبیعی آبخوان‌های زیرزمینی است. وقتی برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در حوضه زاینده‌رود بیش از نرخ تغذیه این سفره‌ها باشد، فشار درون لایه‌های آبرفتی کاهش می‌یابد و ذرات خاک به هم فشرده می‌شوند. این فرآیند تدریجی اما بازگشت‌ناپذیر، ساختارهای زیرسطحی را به‌شدت دگرگون می‌کند.

وی با اشاره به مدل‌سازی‌های انجام‌شده در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و سازمان زمین‌شناسی کشور می‌افزاید: بر اساس داده‌های InSAR، نرخ فرونشست زمین در برخی نواحی غربی و مرکزی اصفهان، از جمله مناطق اطراف میدان نقش جهان، بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال برآورد شده است؛ این میزان از نرخ هشدار فراتر رفته و معادل یک زلزله دائمی و گسترده محسوب می‌شود.

رضایی تأکید می‌کند: بافت تاریخی اصفهان، به‌ویژه در نواحی چهارباغ پایین، میدان کهنه، مسجد جامع، و بازار بزرگ، دقیقاً بر روی نوارهای فرونشست فعال قرار دارد. این واقعیت، تهدیدی جدی برای گنبدهای عظیم، سازه‌های طاقی، دیوارهای خشتی و آجری و حتی فونداسیون پل‌هاست.

این متخصص هیدروژئولوژی همچنین درباره راهکارهای فنی توضیح می‌دهد: نصب ایستگاه‌های GPS دائمی در مجاورت بناهای مهم، انجام تصویربرداری راداری به‌صورت ماهانه، و مدل‌سازی رفتاری خاک می‌تواند نقشه دقیق خطر را ارائه دهد. اما بدون کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی و احیای حداقلی زاینده‌رود، این تلاش‌ها اثربخش نخواهد بود.

زخم‌های پنهان بر پیکره میراث تاریخی

لیلا فتحی، باستان‌شناس و مرمت‌گر بناهای تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، پدیده فرونشست را تهدیدی جدی برای یکایک عناصر معماری تاریخی شهر می‌داند و می‌گوید: ترک‌های مویی که امروز بر دیوار خانه‌های تاریخی و بناهای عمومی مشاهده می‌کنیم، گاه پیش‌درآمدی برای فروپاشی‌های بزرگ هستند. معماری تاریخی اصفهان، به‌ویژه در دوره صفوی، بر پایه مصالح سنتی چون خشت، آجر، گچ و ملات‌های آهکی شکل گرفته است؛ مصالحی که در برابر جابه‌جایی‌های افقی یا نشست‌های عمودی، تاب‌آوری چندانی ندارند.

وی با اشاره به مشاهده آسیب در سازه‌های تاریخی میدان نقش جهان تصریح می‌کند: بناهایی چون مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی به‌دلیل دارا بودن گنبدهای عظیم، در برابر ناهمگونی نشست‌ها به‌شدت حساس هستند. اگر حتی یکی از پایه‌ها یا ستون‌های حمال درگیر فرونشست نامتقارن شود، توزیع بار دچار اختلال شده و گنبد دچار ترک یا شکاف خواهد شد.

فتحی ادامه می‌دهد: در بسیاری از خانه‌های ثبت‌ملی اطراف خیابان نشاط، دردشت و بازار بزرگ، ترک‌های قطری و مورب بر دیوارهای داخلی، طاق‌های هلالی و سقف‌های چوبی مشاهده شده است. این ترک‌ها، حاصل خشکی خاک زیر پی، کاهش رطوبت طبیعی لایه‌های زیرین، و نبود نگهداری علمی و پایش مستمر است.

این مرمت‌گر می‌گوید: ضروری است طرحی جامع با همکاری سازمان زمین‌شناسی، وزارت میراث فرهنگی، مرکز تحقیقات مسکن و نهادهای علمی تدوین شود تا نه‌تنها مستندسازی دقیق آثار آسیب‌دیده انجام گیرد، بلکه فرآیند مرمت با در نظر گرفتن نشست‌های احتمالی طراحی شود؛ چرا که بسیاری از طرح‌های مرمتی گذشته، بدون توجه به پویایی زمین انجام شده‌اند و امروز دیگر پاسخگو نیستند.

نشست‌های غیربازگشت؛ خاک دیگر بار تاریخی را تاب نمی‌آورد

دکتر رضا غلامی، مهندس ژئوتکنیک و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: پدیده فرونشست از منظر فنی، نتیجه کاهش بار هیدرواستاتیک و متراکم شدن خاک در غیاب رطوبت است. وقتی لایه‌های رس، سیلت و ماسه در اثر برداشت مداوم آب، خلأ درونی خود را از دست می‌دهند، نشست تحکیمی رخ می‌دهد که در اغلب موارد برگشت‌ناپذیر است

وی ادامه می‌دهد: مطالعات میدانی در ۵ نقطه مختلف بافت تاریخی اصفهان نشان می‌دهد که مقدار نشست نسبی زمین در محدوده بین میدان امام علی (ع) تا مسجد جامع، بین ۴۰ تا ۷۰ سانتی‌متر در بازه ۱۵ سال گذشته بوده است. این عدد، برای هر نوع سازه‌ای، به‌ویژه سازه‌های تاریخی که از اتصالات سازه‌ای مقاوم بهره نمی‌برند، خطرآفرین است.

غلامی با اشاره به نقش تحلیل‌های عددی در پیش‌بینی این پدیده می‌گوید: نتایج این مطالعات جسته و گریخته نشان می‌دهد در صورت ادامه روند فعلی، مناطق مرکزی شهر دچار فرونشست ترکیبی و گسل‌وار خواهند شد که اثر آن بر پل خواجو، سی‌وسه‌پل و بازار قیصریه به‌وضوح قابل پیش‌بینی است.

این استاد دانشگاه در پایان تأکید می‌کند: اجرای برنامه تزریق مصنوعی آب در نقاط پرخطر، تثبیت سازه‌ها با تزریق دوغاب تثبیت‌کننده، و حتی استفاده از ژئوتکستایل‌ها و پوشش‌های خاک‌برگردان می‌تواند در کاهش خطر مؤثر باشد. با این حال، شرط اصلی، توقف یا کاهش جدی برداشت از چاه‌های عمیق و مدیریت یکپارچه منابع آب در منطقه است.

آینده‌ای ناپایدار در انتظار ثبت جهانی‌ها

بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان یونسکو و وزارت میراث فرهنگی، دست‌کم ۴۰۰۰ بنای تاریخی در کشور در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند که سهم اصفهان، به‌دلیل تمرکز بالای آثار ثبت‌شده، بسیار بیشتر از سایر استان‌هاست. هشدارهای بین‌المللی درباره آینده میدان نقش جهان، تنها یکی از این نمونه‌هاست. متأسفانه در چند سال گذشته، هیچ‌گونه پایش مستمر، مستندسازی دیجیتال، یا نقشه خطر برای بافت تاریخی اصفهان به‌صورت یکپارچه انجام نگرفته است.

در حالی که میراث فرهنگی نماد هویت، تاریخ و فرهنگ هر سرزمینی است، پدیده‌هایی مانند فرونشست، با روندی کند اما مداوم، می‌توانند ضربه‌هایی جبران‌ناپذیر به بنیان تمدن وارد کنند؛ آن‌هم در شهری که به تعبیر جهانگردان غربی، «نصف جهان» لقب گرفته است.

وقتی خاک تاب نمی‌آورد، فرهنگ فرو می‌ریزد

فرونشست زمین در اصفهان، نه فقط یک بحران محیط‌زیستی، که تهدیدی برای حافظه تاریخی و فرهنگی ایران است. اگر راهکارهای علمی و فنی ارائه‌شده از سوی کارشناسانی که در این گزارش با آن‌ها گفت‌وگو شد، به‌سرعت در قالب یک طرح ملی اجرایی نشود، شاید تا چند سال دیگر، شاهد فروپاشی تدریجی میدان نقش جهان، گنبد مسجد امام یا فروریختن خانه‌های تاریخی اطراف بازار بزرگ باشیم.

در این میان، ضرورت دارد همه نهادهای مسئول، از وزارت نیرو گرفته تا وزارت میراث فرهنگی، از شورای عالی شهرسازی تا شورای امنیت ملی، فرونشست را نه به‌مثابه پدیده‌ای طبیعی، که به‌مثابه تهدیدی ملی تلقی کرده و برای آن چاره‌ای عاجل و علمی بیندیشند. زمان اندک است و فروپاشی بی‌صدا، اما قطعی، در راه است.