در پهنه گسترده ایران زمین، مردمان مناطق گرم‌وخشک با اتکا به دانش بومی و تجربه زیست چندین هزار ساله، شیوه‌هایی منحصربه‌فرد برای مقابله با گرمای طاقت فرسا ابداع کرده‌اند. در این میان، بادگیر کرمانی نه تنها یکی از شاخص‌ترین عناصر معماری اقلیمی در استان کرمان است، بلکه نمونه‌ای برجسته از سازگاری خلاقانه با طبیعت محسوب میشود. این بادگیرها با ظاهری خاص، عملکردی هوشمندانه و پیوند با سنت‌های بومی، هم نمادی از هنر معماری‌اند و هم سازه‌هایی کاربردی در جهت تامین آسایش زیستی ساکنان کویر. در ادامه مزایا و طرز کار آن را نیز بررسی می‌کنیم.
بادگیر سازه‌ای عمودی است که در بالاترین بخش ساختمان‌ها، به ویژه در نواحی گرم‌وخشک، ساخته میشود تا هوای خنک را به درون فضاهای داخلی هدایت کند. این سازه از دیرباز در معماری ایرانی و به ویژه در استان‌هایی چون یزد، کرمان، اصفهان، سیستان و هرمزگان رواج داشته است.
اما در میان این استان‌ها، کرمان با اقلیم خشک و دمای بالای تابستان، نیازمند نمونه‌هایی خاص‌تر از این سازه بوده است. بادگیر کرمانی با ویژگی‌های منحصربه‌فردش، از نظر فرم، مصالح، و عملکرد با دیگر گونه‌های بادگیر تفاوت دارد.
آنچه بادگیر کرمانی را از دیگر انواع آن متمایز می‌سازد، ترکیبی از طراحی عملکردی و ساختار بصری خاص است. این ویژگی‌ها به‌گونه‌ای در هم تنیده‌اند که معماری آن هم کاربردی و هم زیباشناسانه جلوه می‌کند.
بادگیرهای کرمانی معمولا دارای چندین دهانه در جهات مختلف‌اند تا از هر سوی ممکن نسیم را جذب کنند. به سبب کم بودن جریان های بادی در برخی فصل‌ها، این بادگیرها اغلب با ارتفاعی بلندتر از معمول ساخته می‌شوند تا به لایه‌های بالاتر هوا دسترسی داشته باشند.
بادگیر کرمانی عمدتا با استفاده از خشت، گل، آجر و گچ ساخته میشود؛ موادی که نه تنها با اقلیم منطقه سازگارند، بلکه در حفظ دمای داخلی و تهویه موثر فضا نقش ایفا می‌کنند.
یکی از ویژگی‌های کلیدی بادگیرهای کرمان، ارتباط آنها با سرداب‌های زیرزمینی است. باد پس از ورود از دهانه‌ی بادگیر، از طریق کانال‌هایی به بخش‌های پایین‌تر ساختمان هدایت میشود و با گذر از مسیرهای خنک، به گردش درمی‌آید.
برخلاف بادگیرهای تزئینیِ برخی مناطق، بادگیر کرمانی غالبا ظاهری ساده و فاقد گچ‌بری‌های سنگین دارد. این سادگی نه به معنای کم ارزشی، بلکه حاکی از تمرکز معماران بر عملکرد موثر سازه است.
بادگیر کرمانی نمونه‌ای از سیستم‌های تهویه مطبوع سنتی است که همانند سایر بادگیرهای سنتی ایران بر اساس اصول فیزیکی جریان هوا، اختلاف دما و فشار کار می‌کند. به بیان ساده، این سازه با بهره‌گیری از اختلاف دمای بین بیرون و داخل، و اختلاف فشار ناشی از ارتفاع، جریان هوا را به طور طبیعی به گردش در می‌آورد.
طرز کار اغلب بادگیرها به این شکل است که:
امروزه انواع سیستم تهویه مطبوع مدرن نیز بر اساس همین اصول ساخته می‌شوند.
در میان بادگیرهای استان کرمان، یکی از منحصربه‌فردترین نمونه‌ها بادگیر چپقی سیرجان است و از نظر فرم، با هیچ یک از انواع شناخته شده دیگر قابل مقایسه نیست.
دهانه‌های خمیده‌ی این بادگیر که همانند لوله‌های چپق (پیپ سنتی ایرانی) طراحی شده‌اند، دلیل این نام‌گذاری‌اند. این ساختار غیر عمودی، در ظاهر حالتی فانتزی و در باطن طراحی‌ای کاملا مهندسی شده دارد.
این بادگیر، یکی از معدود نمونه‌های به‌جای‌مانده از معماری سنتی سیرجان کرمان است که در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده، اما متاسفانه آن‌گونه که باید شناخته‌شده و محافظت‌شده نیست. توجه به آن می‌تواند زمینه‌ساز توسعه گردشگری معماری در منطقه باشد.
بادگیر کرمانی چه در فرم سنتی و چه در نوع خاصی چون بادگیر چپقی، مزایای گوناگونی دارد:
با افزایش بحران‌های زیست‌محیطی و نیاز به معماری پایدار، توجه دوباره به بادگیرها ضرورتی انکار ناپذیر است. بادگیر کرمانی الگویی است از پیوند انسان با طبیعت، طراحی هوشمند و سادگی زیبا. در دنیای پرهیاهوی امروز، این سازه سنتی می تواند الهام بخش معماران معاصر برای خلق فضاهایی خنک، آرام و هماهنگ با محیط زیست باشد.
در قلب خوزستان تاریخی، شهری نهفته است که با ابتکار شگفت‌انگیزش، جهان را به تحسین واداشته؛ سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر، شاهکاری که مهندسی ایرانی را به اوج رساند. این مجموعه بی‌نظیر که در سال ۲۰۰۹ در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد، شامل سیزده سازه آبی است؛ از پل‌ها و آب‌بندها تا نهرهای دست‌کند، آسیاب‌های آبی و آبشارهای مصنوعی، همه در هماهنگی کامل، شبکه‌ای ایجاد کرده‌اند که قرن‌ها قبل از ظهور فناوری‌های مدرن، نمونه‌ای کم‌نظیر از هوشمندی و مهارت ایرانیان باستان را به نمایش گذاشت.
بادی سرد از دامنه‌های کوهستان می‌وزد، زنگ کهن کلیسا در سکوت طنین‌انداز میشود و سنگ‌های تیره، داستان هزار سال پیش را روایت می‌کنند. اینجا مجموعه آثار رهبانی ارامنه در شمال غربی ایران است؛ سه کلیسای تاریخی که میان قرن‌های هفتم تا چهاردهم میلادی ساخته شده‌اند و امروز در فهرست آثار ایران در یونسکو می‌درخشند. این مجموعه شاملقره‌کلیسا (تادئوس مقدس)، کلیسای استپانوس مقدس و کلیسای زور زور میشود.
محوطه میراث جهانی بیستون، یکی از شگفت‌انگیزترین گنجینه‌های تاریخی ایران و از مهم‌ترین جاهای دیدنی کرمانشاه است؛ جایی که در دامنه‌ی کوه سترگ بیستون، نقش‌برجسته‌ها و سنگ‌نوشته‌های باستانی هزاران سال تاریخ را روایت می‌کنند. این محوطه نه‌تنها به‌خاطر ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو شهرت دارد، بلکه بازتابی از قدرت و شکوه تمدن‌های کهن مانند مادها، هخامنشیان و ساسانیان است.
هفت قرن پیش، در میانه‌ی دشت‌های پهناور زنجان، شهری بنا شد که قرار بود پایتختی برای شکوه ایلخانیان باشد؛ و در قلب این شهر، گنبدی برخاست که امروز هنوز آسمان را می‌شکافد. آرامگاه سلطانیه، یکی از جاهای دیدنی زنجان و شاهکاری که در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شده است، با گنبد فیروزه‌ای عظیمش نه‌تنها نماد معماری ایرانی–اسلامی است، بلکه یادگاری از آرزوهای سلطانی است که می‌خواست تاریخ را به‌گونه‌ای دیگر بنویسد.
Δ