امروز اگرچه معماری مدرن در تهران با برج‌های شیشه‌ای و ساختمان‌های سر به فلک کشیده چهره‌ی شهر را دگرگون کرده است، اما پایتخت ایران پیش از این دگرگونی‌ها، قصبه‌ای کوچک در کنار ری بود. از روزگار صفویان که تهران نخستین گام‌های آبادانی را برداشت تا دوران قاجار که به پایتخت برگزیده شد، این شهر همواره در حال پوست‌اندازی بود.
با گذر زمان، نشانه‌های تجدد و سبک‌های نوین معماری ایرانی آرام‌آرام در کوچه‌ها و میدان‌های تهران پدیدار شد و سیمای سنتی آن را با لایه‌ای از مدرنیته پوشاند. امروز شناخت این سیر تحول، کلید درک رابطه‌ی میان گذشته‌ی تاریخی و معماری مدرن در تهران است.
معماری معاصر تهران اغلب در پی شکل دادن به سازه‌هایی است که از دید رسانه‌ها قابل‌توجه باشند و در طراحی‌های خود، ردپایی از سنت ایرانی را بازتاب می‌دهند. -فرقانی
معماری معاصر تهران اغلب در پی شکل دادن به سازه‌هایی است که از دید رسانه‌ها قابل‌توجه باشند و در طراحی‌های خود، ردپایی از سنت ایرانی را بازتاب می‌دهند.
-فرقانی
معماری مدرن در ایران شاخص‌ها و المان‌هایی دارد که شناخت هرکدام به درک بهتری از بناهای دوران معاصر کمک می‌کند.
یکی از مهم‌ترین تغییرات معماری مدرن در تهران، فاصله گرفتن از شیوه‌ی سنتی معماری درون‌گرا بود. در معماری قدیم، خانه‌ها حول حیاط مرکزی شکل می‌گرفتند و فضاها بیشتر به داخل متمایل بودند؛ اما در دوره‌ی مدرن، ساختمان‌ها به‌گونه‌ای طراحی شدند که برون‌گرا باشند و ارتباط بیشتری با فضای بیرونی برقرار کنند. این تغییر نه‌تنها در خانه‌های مسکونی بلکه در ساختمان‌های دولتی، آموزشی و تجاری نیز دیده شد و سیمای شهری تهران را کاملاً دگرگون کرد.
ورود مصالح جدید به ساخت‌وساز، تحولی بزرگ در معماری معاصر تهران ایجاد کرد. پیش از آن، مصالحی چون خشت، گل، آجر سنتی و گچ رایج بودند؛ اما از دوره‌ی پهلوی به بعد، استفاده از بتن، سیمان و شیشه به‌طور گسترده آغاز شد. بتن و سیمان، امکان ساخت بناهای بلندمرتبه و مقاوم‌تر را فراهم کردند و شیشه، به ساختمان‌ها جلوه‌ای شفاف، روشن و مدرن بخشید. این مصالح نه‌تنها سرعت ساخت‌وساز را افزایش دادند، بلکه امکان اجرای طراحی‌های نوآورانه را نیز فراهم کردند.
در معماری قدیم ایران، تزیینات پرجزئیاتی مانند کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌بری و آجرکاری نقش مهمی داشتند. اما در معماری مدرن تهران، اصل بر کارکردگرایی (Functionalism) گذاشته شد. بدین معنا که بناها باید بیش از هر چیز پاسخگوی نیازهای عملی و روزمره باشند و زیبایی آنها در سادگی و تناسبات هندسی خلاصه شود. به همین دلیل، بسیاری از ساختمان‌های مدرن تهران ظاهری ساده‌تر نسبت به عمارت‌های سنتی دارند و تزیینات پیچیده جای خود را به خطوط صاف و احجام ساده داده‌اند.
تهران در قرن بیستم به‌سرعت تحت تأثیر جریان‌های معماری جهانی قرار گرفت. حضور معماران خارجی مانند آندره گدار و همچنین بازگشت معماران تحصیل‌کرده ایرانی از اروپا و آمریکا، سبب شد معماری مدرن تهران با سبک‌هایی مانند مدرنیسم اروپایی، معماری آلمانی و حتی سبک بین‌المللی (International Style) ترکیب شود. نتیجه‌ی این تأثیرپذیری، خلق بناهایی بود که هم هویت ایرانی داشتند و هم با معماری روز دنیا هماهنگ بودند.
برای درک بهتر معماری مدرن تهران، نگاهی به آثار شاخص این دوره می‌تواند تصویر روشنی از روند تغییرات به ما بدهد:
در سال ۱۷۸۵ میلادی، آغا محمدخان قاجار تهران را به‌عنوان پایتخت ایران برگزید. اما در این دوران، تغییر چندانی در سیمای معماری شهر دیده نمی‌شد. بیشتر ساخت‌وسازها محدود به ارگ سلطنتی و بناهای حکومتی کوچک بودند.
با آغاز سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، پای اروپاییان به‌تدریج به تهران باز شد و نخستین نشانه‌های معماری مدرن در تهران نمایان گردید. نخستین سفارتخانه را انگلیسی‌ها در گذر لوطی صالح بازار ساختند و به‌دنبال آن، فرانسوی‌ها، روس‌ها و عثمانی‌ها نیز سفارتخانه‌های خود را در محله‌ی عودلاجان بنا کردند. این بناها، هرچند ساده و کوچک بودند، اما حضورشان نمادی از ورود سبک‌های نوین و تأثیرپذیری معماری پایتخت از معماری غربی به شمار می‌رفت.
همزمان، خود فتحعلی‌شاه نیز در محدوده‌ی ارگ سلطنتی تهران دستور ساخت چندین عمارت تازه مانند خورشید، سروستان، عشرت‌آیین و خوابگاه را صادر کرد. هرچند این بناها همچنان در چارچوب معماری سنتی ایرانی ساخته شدند، اما به‌نوعی گام‌های اولیه برای دگرگونی سیمای تهران و مقدمه‌ای بر شکل‌گیری معماری نوین بودند.
از سوی دیگر، افزایش ارتباط با اروپاییان و ساخت این بناها موجب شد اشراف و اعیان تهرانی نیز به ساخت خانه‌های جدید روی آورند. بدین ترتیب، تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه، جمعیت تهران به حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار نفر رسید و شهر آرام‌آرام از یک قصبه‌ی کوچک به پایتختی در حال رشد تبدیل شد.
تهران در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، هنوز سیمایی سنتی داشت و تفاوت چندانی با دوره‌ی آغا محمدخان نداشت. اما با آغاز اصلاحات گسترده در شهرسازی و معماری، این دوره به‌عنوان نقطه‌ی عطفی در مسیر معماری مدرن در تهران شناخته می‌شود. محور بسیاری از این اقدامات، اندیشه‌های نوسازانه‌ی امیرکبیر بود که زمینه‌ساز تغییر چهره‌ی پایتخت شد.
در سال ۱۸۵۱ میلادی، با ساخت مدرسه‌ی دارالفنون به دستور امیرکبیر، اولین نشانه‌های معماری مدرن در تهران نمایان شد. این بنا نه‌تنها یک مرکز آموزشی پیشرفته برای زمان خود بود، بلکه الگویی از سبک نوین ساخت‌وساز محسوب می‌شد. دارالفنون آغازگر روندی بود که در آن پایتخت ایران به‌تدریج از قریه‌ای سنتی به شهری نوگرا تبدیل شد.
یکی از مهم‌ترین تغییرات در این دوره، شکل‌گیری خیابان‌ها و میدان‌های مدرن بود. خیابان‌هایی چون لاله‌زار، باب همایون، علاءالدوله، مریض‌خانه و یوسف‌آباد ساخته شدند و با سنگ‌فرش گذرگاه‌ها، سیمای تازه‌ای به شهر داده شد. همچنین، میدان‌هایی مانند سبزه‌میدان در همین دوره شکل گرفتند و پایتخت به‌تدریج از کوچه‌های باریک سنتی فاصله گرفت.
علاوه بر دارالفنون و خیابان‌ها، مجموعه‌ای از اقدامات عمرانی دیگر نیز در تهران اجرا شد که چهره‌ی شهر را تغییر داد. از جمله:
این پروژه‌ها نشان‌دهنده‌ی آغاز حرکت تهران از یک قصبه‌ی سنتی به سمت یک شهر مدرن بودند. در نتیجه، تهرانی که در ابتدای قرن نوزدهم شهری کوچک با کوچه‌های تنگ بود، در ابتدای قرن بیستم به شهری با خیابان‌ها، میدان‌ها و بناهای تازه تبدیل شد.
روند نوگرایی که از عصر ناصری آغاز شده بود، در دوره‌ی رضاشاه پهلوی شتابی بی‌سابقه گرفت. معماران ایرانی و خارجی در کنار هم، با الهام از معماری سنتی ایران و در عین حال با بهره‌گیری از سبک‌های مدرن غربی، دست به ساخت بناهایی زدند که چهره‌ی تهران را به‌طور چشمگیری تغییر داد.
در این دوران، معمارانی چون آندره گدار، محسن فروغی و هوشنگ سیحون در خط مقدم نوگرایی معماری ایران بودند. تأسیس نخستین دانشکده‌ی معماری در تهران (۱۹۴۰) نیز بستری تازه برای تربیت نسل جدید معماران فراهم کرد؛ نسلی که توانست در فاصله‌ی ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۰، به جنبش معماری مدرن ایران شتاب ببخشد.
معماری پهلوی اول که به آن «پیش‌مدرن» هم گفته می‌شود، ویژگی‌های خاصی داشت که آن را از معماری قاجاری متمایز می‌کرد:
یکی از ویژگی‌های بارز معماری این دوره، بازگشت به شکوه ایران باستان بود. رضاشاه به‌دنبال آن بود که مدرنیزاسیون ایران با احیای هویت تاریخی کشور همراه باشد. از این رو:
در کنار این گرایش، علاقه‌ی رضاشاه به آلمان و حضور مهندسان آلمانی در ایران باعث شد برخی بناها نیز با تأثیر مستقیم از معماری آلمانی ساخته شوند. نمونه‌ی شاخص آن، ساختمان مرکزی راه‌آهن تهران است که تلفیقی از سبک آلمانی و اقتباس از معماری مدرن اروپایی بود.
تهران در دوران پهلوی اول، شاهد ساخت بناهایی شد که هنوز هم از نمادهای مهم معماری مدرن اولیه ایران به شمار می‌روند. از جمله:
این بناها با ترکیب نقشه‌های مدرن و الهام از سنت‌های معماری ایرانی ساخته شدند و بستری برای تحول معماری معاصر ایران فراهم کردند.
در دوره‌ی پهلوی دوم، جریان معماری مدرن در تهران با سرعتی بی‌سابقه پیش رفت. در حالی که در پهلوی اول نوگرایی بیشتر در سطح اداری و دولتی بود، این‌بار چهره‌ی شهری تهران به شکل همه‌جانبه دگرگون شد. معماران تحصیل‌کرده در داخل و خارج کشور به میدان آمدند و با ایده‌های تازه، سیمای پایتخت را به‌طور کامل تغییر دادند.
در دهه‌های میانی قرن بیستم، بسیاری از معماران ایرانی تحصیل‌کرده در اروپا و آمریکا به کشور بازگشتند و نقش مؤثری در تحول معماری تهران ایفا کردند. نام‌هایی چون محسن فروغی و هوشنگ سیحون از پیشگامان این جریان بودند. فروغی در سال ۱۹۴۶، ساختمان وزارت مالیه را طراحی کرد که از آن به‌عنوان یکی از نخستین بناهای کاملاً مدرن تهران یاد می‌شود. پس از او، سیحون با طراحی ساختمان بانک سپه به‌طور کامل از تزیینات سنتی فاصله گرفت و الگویی تازه برای معماری اداری ارائه داد.
معماری پهلوی دوم بیش از هر چیز تحت‌تأثیر معماری جهانی بود و چند ویژگی بارز داشت:
این ویژگی‌ها به‌روشنی نشان می‌دهد که معماری پهلوی دوم نقطه‌ی عطفی در جهانی‌شدن معماری ایران بوده است.
تهران در این دوران شاهد ساخت مجموعه‌ای از بناهای ماندگار بود که هرکدام بخشی از هویت معماری مدرن ایران را شکل دادند. در زیر فهرستی از شاخص‌ترین آثار معماری مدرن در دوره پهلوی دوم ارائه می‌شود:
همچنین، در این دوره خانه‌های مسکونی مدرن نیز جایگزین الگوهای سنتی شدند؛ خانه‌هایی با طراحی کاربردی، پلان برون‌گرا و استفاده از مصالح جدید.
دهه‌ی ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ خورشیدی را می‌توان نقطه‌ی شروع بلندمرتبه‌سازی در تهران دانست. تا پیش از این، شهر بیشتر با خانه‌های حیاط‌دار و بناهای کم‌ارتفاع شناخته می‌شد؛ اما از اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ میلادی، نخستین تلاش‌ها برای ساخت ساختمان‌های مرتفع به‌صورت جدی آغاز شد. این روند، سیمای سنتی تهران را دگرگون کرد و چهره‌ای کاملاً مدرن به پایتخت بخشید.
در سال ۱۹۶۴ میلادی (۱۳۴۳ خورشیدی)، با تصویب قانون تملک آپارتمان‌ها، زمینه‌ی حقوقی برای زندگی آپارتمانی در ایران فراهم شد. این قانون نقطه‌ی عطفی در تاریخ معماری مسکونی مدرن تهران بود و باعث شد بلندمرتبه‌سازی از ساختمان‌های تجاری و اداری به بخش مسکونی نیز گسترش یابد.
در ادامه‌ی این روند، نخستین مجتمع‌های مسکونی بلندمرتبه ساخته شدند:
این مجتمع‌ها الگوی تازه‌ای برای زندگی شهری در تهران ایجاد کردند که بعدها در پروژه‌هایی مانند شهرک اکباتان ادامه یافت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان معماری مدرن تهران دستخوش تغییر شد. اگرچه در دهه‌ی نخست انقلاب (۱۳۵۷–۱۳۶۷) برج‌سازی متوقف شد، اما از اواخر دهه‌ی ۶۰ دوباره با شدت بیشتری از سر گرفته شد. افزایش جمعیت، مهاجرت به پایتخت و سیاست‌های فروش تراکم شهری، چهره‌ی تهران را وارد مرحله‌ای تازه از بلندمرتبه‌سازی کرد.
در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، پروژه‌های ناتمام متوقف شدند و ساخت برج‌های جدید تقریباً به صفر رسید. اما با رشد جمعیت و فشار برای تأمین مسکن، از اواخر دهه‌ی شصت و با ورود بخش خصوصی و نهادهای دولتی، ساخت برج‌های مسکونی و اداری دوباره رونق گرفت.
از دهه‌ی ۷۰ شمسی به بعد، آپارتمان‌سازی به شکل غالب معماری مسکونی در تهران تبدیل شد. خانه‌های ویلایی جای خود را به برج‌ها و مجتمع‌های مسکونی دادند. این تغییر، هم ناشی از افزایش قیمت زمین بود و هم نتیجه‌ی سیاست‌های شهرداری در فروش تراکم.
در کنار برج‌سازی، پروژه‌های شهرک‌سازی نیز در دستور کار قرار گرفتند تا جمعیت مهاجر و رو به رشد تهران سامان یابد. برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
اگر به معماری ایران و سیر تحول آن علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم دیگر مقالات «دستی بر ایران» درباره‌ی بناهای تاریخی و سبک‌های معماری ایرانی را نیز بخوانید. در این مطالب، با کاخ‌ها، مساجد، خانه‌های تاریخی و سبک‌های معماری اصیل ایرانی آشنا خواهید شد و خواهید دید که چگونه معماری سنتی و مدرن در کنار هم هویت امروز ما را ساخته‌اند.
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
🏫اولین نمونه از معماری مدرن در تهران، ساختمان مدرسه‌ی دارالفنون بود که در عهد ناصرالدین‌شاه و به‌دستور امیرکبیر ساخته شد.
🏢هوشنگ خانشقاقی در شرق میدان مخبرالدوله تهران، اولین بنای ده‌طبقه را ساخت.
📅به‌دلیل سرعت زیاد تغییرات در شیوه معماری ایرانی، سال‌های بین 1940 تا 1970 را می‌توان نخستین دوره‌ی جنبش معماری مدرن در ایران دانست.
✨سادگی در فرم، استفاده از مصالح نوین مانند بتن و فولاد، پنجره‌های بزرگ، توجه به کارکردگرایی و دوری از تزئینات پرجزئیات از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری مدرن در تهران هستند.
👷♂️هوشنگ سیحون، عبدالعزیز فرمانفرمائیان، محسن فروغی و وارطان هوانسیان از برجسته‌ترین معماران مدرن در تهران هستند.
📍ساختمان بانک ملی، برج شهیاد (آزادی)، تئاتر شهر، دانشگاه تهران و مجموعه ورزشی امجدیه از بناهای مهم معماری مدرن در تهران هستند.
پژوهش جدید دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد بخشی قابل توجه از نقره موجود در گنجینهای وایکینگی یافتشده در نزدیکی شهر بیدیل در شهرستان نورث یورکشایر انگلستان، از مسیرهای تجاری دور دست، تا عراق و ایران امروز، تامین شده است.
موزه تاریخ، یا به عبارتی دیگر، تماشاگه تاریخ، موزهای بسیار زیباست که در محله‌ی ونک واقع شده و از جاهای دیدنی تهران به شمار می رود. این موزه در خیابان ولی‌عصر، بالاتر از بلوار میرداماد و نبش خیابان «قبادیان غربی» قرار دارد. در این موزه، آثار تاریخی دورههای مختلف، از دوره‌ی هخامنشی تا دوره‌ی معاصر، نگهداری میشوند.
برای آشنایی با تاریخچه بازارهای ایران بهتر است بدانیم که آنها بناهای بسیار قدیمی هستند که نخستین بار به صورت یک سری مغازه در دو سوی جویبارها یا رودخانه های داخل شهرها شکل گرفتند. بعدها، این مسیرها مسقف شدند و به شکل های حاضری مبدل شدند که امروزه در برخی از نقطه های جهان آنها را می بینیم.
کاوشهای باستانشناسی در محوطه Saint-Romain-en-Gal نزدیک شهر لیون فرانسه، پرده از آرامگاهی دایرهای برداشت که بیش از ۲ هزار سال پیش ساخته شده و به وضوح الهام‌گرفته از مقبرهی باشکوه امپراتور آگوستوس در رم است. این کشف تازه، نوری نو بر شکوه و نفوذ اشراف روم باستان در سرزمین گَل میاندازد.
Δ