در خراسان، موسیقی فقط صدا نیست؛ حافظه‌ای زنده از تاریخ و روایت مردمان است. موسیقی بخشی های خراسان در هر مجلس، فراتر از یک اجراست؛ مدرسه‌ای است برای یادگیری ارزش‌ها، اسطوره‌ها و داستان‌هایی که نسل به نسل ادامه یافته‌اند. این هنر، ترکیبی از آواز، روایت و نغمه‌های خاص است که همواره با زندگی اجتماعی مردم این منطقه پیوند داشته است.
در سال ۲۰۱۰، این سبک موسیقی سنتی ایرانی به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد. برای گردشگران و پژوهشگران، آشنایی با این موسیقی فرصتی بی‌نظیر است تا فرهنگ عمیق خراسان را لمس کنند؛ فرهنگی که با صدا شکل نمی‌گیرد، بلکه با روایت، احساس و تجربه زنده می‌شود.
ما با این موسیقی فقط نمی‌خوانیم، حرف می‌زنیم؛ با مردم، با تاریخ و با خدا. -حاج قربان سلیمانی (بخشی نامدار خراسانی)
ما با این موسیقی فقط نمی‌خوانیم، حرف می‌زنیم؛ با مردم، با تاریخ و با خدا.
-حاج قربان سلیمانی (بخشی نامدار خراسانی)
درحال‌حاضر، سه استان خراسان شمالی و خراسان جنوبی و خراسان رضوی در ایران وجود دارد. در گذشته، مرزبندی این منطقه‌ی تاریخی به‌گونه‌ای بود که تا افغانستان امروزی و شرق ایران و بخش‌هایی از تاجیکستان و ترکمنستان و ازبکستان گسترش می‌یافت. این منطقه به خورشید شرق شهرت داشت.
در خراسان، افزون بر حرم امام هشتم شیعیان، آرامگاه چهره‌های برجسته تاریخی و هنری و نیز شاعران بنام جای گرفته است. همچنین، از دیرباز این منطقه مهد هنر موسیقی بوده و آرامگاه بسیاری از بزرگان این هنر در خاک خراسان است؛ ازاین‌رو، آنجا به یکی از مناطق تاریخی با جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیر تبدیل شده و طرف‌داران موسیقی اصیل ایرانی را به بازدید از خود فرامی‌خواند. ازآنجاکه منطقه‌ی خراسان زادگاه موسیقی بخشی است، برخی آن را فلورانس ایران نامیده‌اند.
در میان ژانرهای مختلف موسیقی سنتی در این منطقه، موسیقی بخشی های خراسان یکی از انواع موسیقی در دستگاه سنتی و مقام موسیقی ایرانی است. موسیقی بخشی ها مانند سایر مقام‌های موسیقی فولکوریک، از زندگی مهاجران عشایر با اصلیت کُرد و ترک و نیز روستاییان ظهور یافته است. عظمت و ارزش معنوی این موسیقی به‌قدری بوده است که یونسکو آن را به‌عنوان یکی از میراث فرهنگی غیرملموس ایرانی به ثبت رسانده است.
تجربه‌ی شنیدن چنین موسیقی‌ای به‌صورت حضوری در جایی که نواخته می‌شود، احساسی فراموش‌نشدنی در ذهن فرد باقی می‌گذارد. بسیاری افراد از شرکت در محافل موسیقی لذت می‌برند؛ به‌خصوص زمانی که آلات موسیقی در این محافل با استفاده از انواع مختلف چوب ساخته شده باشند.
این موسیقی با سبک خاصِ نوازنده و خواننده همراه است؛ به این صورت که وی با فریادی دلنشین و پر فراز و فرود آواز می‌خواند و موسیقی را با بداهه‌سرایی همراه می‌کند. بسیاری از نوازندگان این ژانر موسیقی، گاه آن‌قدر در موسیقی و آواز خود غرق می‌شوند که بدون آنکه متوجه شوند تارهای سازشان انگشتشان را بریده است، به نواختن و آوازخواندن ادامه می‌دهند.
آنچه این نوع موسیقی را از سایر موسیقی‌ها متمایز می‌کند، ساز آن یعنی دوتار است. همان‌طور که از نام این ساز پیداست، فقط دو تار برای نواختن دارد که نمادی از یک زوج (زن و مرد) است. نوازنده ملودی‌ها و نواهای لذت‌بخشی را می‌سازد که در حافظه‌ی شنونده تا ابد می‌ماند. یکی از معروف‌ترین آوازهای موسیقی بخشی های خراسان «نوایی» نام دارد. لحن این سبک موسیقی در دستگاه مقام موسیقی ایرانی شگفت‌انگیز است و باید حتماً آواز آن را بشنوید.
تاریخچه و سازندگان این نوع موسیقی برای ما ناشناخته‌اند. براساس برخی شواهد، این موسیقی سنتی ایران از دوران باستان وجود داشته و از استادان به شاگردان منتقل شده و نسل به نسل، به دوران ما رسیده است. در گذر ایام، این هنر به‌طرز چشمگیری غنی شده و جایگاهی خاصی یافته است. در گذشته، خوانندگان موسیقی بخشی های خراسان عموماً کشاورزان بودند. اصولاً این موسیقی را مردان و در زمان کارکردن در مزرعه یا در زمان استراحت، می‌خواندند که مضامینی این‌چنینی دارد:
این سبک از آواز، نوعی خوانندگی در نسخه‌های ترکی و کردی و خراسانی زبان فارسی است که به‌مرور، راه خود را در میان محافل خانوادگی و جشن‌ها و حتی در درمان بیماران یافته است. امروزه، وضعیت این موسیقی متفاوت است و به‌شکل نوعی موسیقی مقامی برای موقعیت‌ها و مراسم شاد تبدیل شده و جزو آثار فرهنگی ایران نیز به حساب می‌آید.
این روزها، افراد و گروه‌های موسیقی در همه‌ی سنین این نوع موسیقی را می‌خوانند؛ همچنین، گروه‌های معروفی که موسیقی بخشی های خراسان را می‌نوازند به کنسرت‌های مختلف در سراسر دنیا دعوت می‌شوند تا این موسیقی را اجرا کنند. چنین نوازندگانی برای هنر منحصربه‌فرد و زیبای خود عناوین باارزشی را نیز به دست آورده‌اند.
از دیدگاه خوانندگان و مردم خراسان، اگر کسی صرفاً به‌عنوان خواننده یا نوازنده بر اجرا تسلط داشته باشد، هنرمند بخشی محسوب نخواهد شد. برای تبدیل‌شدن به هنرمند واقعی موسیقی بخشی، باید از همه‌ی مهارت‌های لازم برای ساخت دوتار، اجرای موسیقی، آوازخواندن، بداهه‌سرایی، قصه‌گویی و شعرسرایی برخوردار بود.
ازآنجاکه واژه‌ی «بخشی» ریشه در کلمه‌ی «بخشش» به‌معنای «بخشیدن» یا «هدیه‌دادن» دارد، مردم معتقدند فقط خداست که می‌تواند چنین هدیه‌ای بدهد تا شخصی هنرمند شود. نوازنده و خواننده باید همه‌ی ویژگی‌های لازم برای موقعیت رفیع هنری و روحانی و عرفانی را داشته باشد. به همین دلیل، چنین هنرمندی برای مردم خراسان بسیار محترم و ارزشمند است. بسیاری از خوانندگان این سبک از موسیقی از ریش‌سفیدان و بزرگان این منطقه هستند.
زمانی که به شمال شرق ایران یعنی استان‌های خراسان سفر می‌کنید، می‌توانید از کارگاه‌های ساخت آلات موسیقی دیدن کنید و به بازدید از شهرها و مناطقی مانند بجنورد، تربت جام، شیروان، قوچان، اسفراین و درگز بپردازید. درضمن، فراموش نکنید که از نواختن موسیقی بخشی های خراسان نیز دیدن کنید. این خوانندگان در دشت‌های بنفش‌رنگ زعفران از عشق، مردم، دین و تاریخ می‌خوانند. شرکت‌کردن در محافل نوازندگان بخشی و گوش‌فرادادن به صدای ساز دست‌ساز خودشان بسیار لذت‌بخش است و قلب و روحتان را به این جادوی شرقی پیوند می‌زند.
موسیقی ایرانی یکی از جلوه‌های غنی فرهنگ ایرانی است و ما به‌عنوان ایرانیانی که کشورمان را دوست داریم، باید آن را بهتر بشناسیم.
در صورتی که پاسخ سؤال‌هایتان را در این قسمت پیدا نکردید، می‌توانید در بخش دیدگاه‌های همین بلاگ پرسش‌های خود را مطرح کنید. ما در اولین فرصت به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.
🎶 این سبک به نغمه‌ها، سازها و نواهای مناطق مختلف ایران می‌پردازد و به همین دلیل «موسیقی نواحی» نامیده می‌شود. به این موسیقی محلی، فولکلور و موسیقی قومی-مقامی نیز گفته می‌شود.
🏞️ موسیقی خراسان تحت تأثیر اقلیم جغرافیایی است و به دو بخش کوهپایه‌ای و جلگه‌ای تقسیم می‌شود. هر بخش ویژگی‌ها و سازهای خاص خود را دارد که آن را از سایر مناطق متمایز می‌کند.
📜 مضامین اصلی این موسیقی شامل موضوعات عاشقانه، وقایع تاریخی، آیینی و اساطیری است که در اشعار و نواها منعکس می‌شود.
🎵 دوتار، تنبور، نقاره و دهل از مهم‌ترین سازهای مورد استفاده در این سبک هستند که هر کدام نقشی ویژه در اجراهای محلی دارند.
🎤 نام‌آورانی چون استاد محمد متوسلانی و استاد محمد حسین علیپور از برجسته‌ترین چهره‌های این سبک محسوب می‌شوند.
🎉 آیین‌های عروسی، مراسم مذهبی و جشن‌های فصلی محل اجرای این موسیقی بوده و انتقال آن را از نسلی به نسل دیگر تضمین کرده‌اند.
🎓 برای آموزش می‌توان از استادان محلی، کلاس‌های موسیقی قومی و همچنین منابع صوتی و تصویری ضبط‌شده بهره برد تا فنون و نواهای اصلی حفظ شود.
بوی نان تازه، قصهای است که هر خانهای را به زندگی پیوند می‌زند. در ایران، فرهنگ پخت نان لواش فقط یک مهارت آشپزی نیست؛ آیینی است که نسلها را به هم متصل کرده و طعم خاطرات را زنده نگه میدارد. از تنورهای قدیمی که در دل زمین جا داشتند تا ساجهای ساده عشایری، هر شیوه پخت، روایتی از سبک زندگی مردم این سرزمین است.
هر سال، دومین جمعه مهرماه، آبهای زلال و رنگهای پرشکوه در هم میآمیزند تا یکی از شگفتانگیزترین آیین‌های ایران زنده شود. آیین قالیشویان در مشهد اردهال، نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه جشن همبستگی و باور است؛ آیینی که ریشه در تاریخ دارد و با حضور هزاران نفر، در فضای پرشور روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار می‌شود.
وقتی واژهها جان میگیرند و قصهها در صدای نقال طنینانداز می‌شوند، هنر نقالی متولد می‌شود. هنر نقالی ایرانی، فراتر از یک نمایش، آیینی است که قرنهاست روح حماسی شاهنامه فردوسی را زنده نگه داشته است. در قهوهخانههای قدیمی، میدانهای شهر یا محافل کوچک، نقال با حرکات نمایشی، صدایی پرطنین و گاه با استفاده از ابزار ساده، شنونده را به دنیای رستم، سهراب و اسفندیار میبرد.
صدای چکش بر چوب، بوی صمغ، و چشمهایی که به ستارهها میدوزند تا راه پیدا کنند. در گوشهای از جنوب ایران، جایی که دریا و زندگی به هم گره خوردهاند، مهارت لنجسازی و لنجرانی ایرانی هنوز زنده است؛ نه در کتابها، بلکه در کارگاه‌های گرم بندر، در دل موج، در بادهایی که هرکدام نامی دارند و در مردانی که با نگاه به آسمان، مسیر را پیدا میکنند.
Δ