وقتی صحنه‌ای ساده به میدان روایت درد و شجاعت تبدیل میشود، آیین تعزیه جان می‌گیرد. این هنر نمایشی کهن، ترکیبی از موسیقی، شعر و بازیگری است که قرن‌هاست در فرهنگ ایرانی زنده مانده است. آیین تعزیه تنها یک نمایش نیست؛ بازآفرینی تاریخی از عاشورا و روایت غم و ایمان است که با رنگ، صدا و احساس در برابر چشم تماشاگران شکل می‌گیرد.
این آیین مذهبی در سال ۲۰۱۰ به‌عنوان بخشی از فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد و امروزه، از روستاهای کوچک تا شهرهای بزرگ، اجراهای تعزیه همچنان پرشور برگزار می‌شوند. برای گردشگران، تماشای تعزیه فرصتی استثنایی برای لمس هنری است که فرهنگ، مذهب و نمایش ایرانی را در هم آمیخته است. اگر می‌خواهید با تاریخچه، ساختار و ویژگی‌های این آیین نمایشی آشنا شوید، همراه دستی بر ایران بمانید.
تعزیه تنها روایت نیست؛ یک نمایش چندوجهی است که در آن موسیقی، حرکت، رنگ و شعر در خدمت بیان تراژدی قرار گرفته‌اند. -بهرام بیضایی
تعزیه تنها روایت نیست؛ یک نمایش چندوجهی است که در آن موسیقی، حرکت، رنگ و شعر در خدمت بیان تراژدی قرار گرفته‌اند.
-بهرام بیضایی
هرچند تاریخ دقیق آغاز “هنر نمایشی آیین تعزیه”، کاملا مشخص نیست، اما برخی معتقدند که قدمت این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی به دوره پیش از اسلام برمیگردد و ریشه در سوگ سیاوش دارد، یعنی 3000 سال قدمت دارد. نظر دیگران این است که تاریخ این آیین به مصائب میترا، عناصر افسانهای آناتولی و مصر و همچنین افسانه های هند و اروپایی و سامی های تاریخی بر می گردد.
برخی دیگر از محققان اعتقاد متفاوتی دارند که این هنر نمایشی آیینی عملکردی غیراسلامی دارد که شیعه، آن را به دنیای اسلام معرفی کرده است. پیروان این گروه، در حمایت از ایده های آنها، با اشاره به پنج خلیفه اول اسلام و حضرت محمد (ص)، در سوگ از دست دادن آنها و عزیزانشان می گریند. البته گریه کردن در سوگ عزیزان یک واکنش طبیعی انسان است و این امری کاملا متفاوت از آیین تعزیه و “تعزیه خوانی ایرانی” است.
گروه دیگری از افراد وجود دارند که اعتقاد دارند که تعزیه از “کینه توزی” ناشی شده است که به صورت “بیزاری” در آمده. “کینه توزی” به معنای “تنفر عمیق و ماندگار” است. این واژه حتی یکی از اصطلاحات اساسی به کار برده شده توسط نیچه است.
هرچند این آیین مشابه برخی سنتهای عزاداری باستانی است، می توان گفت که به طور ویژه، تعزیه شکل تکامل یافتهای از عزاداری برای امام سوم شیعیان است. “شبیه خوانی” (نوعی از تعزیه)، در دوره صفویه شکوفا شد، یعنی زمانی که مذهب شیعه ترویج میشد. این آئین در زمان ناصرالدین شاه به اوج خود رسید. در آن زمان، عزاداران 300 تکیه (سازههایی که مخصوص برگزاری مراسم عزاداری هستند) را در مکان های خاصی در تهران برپا کردند.
تعزیه خوانی معمولا با “پیشخوانی نمایش اصلی” آغاز میشود که اسامی خاصی به افراد نسبت داده میشود:
بازیگران این مراسم سنتی دو گروه هستند که با عناوین “اولیاءخوان” و “اشقیاخوان” شناخته می-شوند. اولیاءخوان به گروهی اشاره دارد که لباسهای سبز یا مشکی می پوشند و کسانی هستند که نقش مردان خدا و افراد متدین را بازی می کنند. آنها مانند واعظ ها با ظرافت طبع سخن میگویند. اشقیاخوان به گروهی اشاره دارد که لباس قرمز می پوشند. آنها فصیح سخن نمی گویند. و حتی بدتر از آن گاهی اوقات با حالت تمسخرآمیز سخن می گویند.
نشانه ها و نمادها در تعزیه به وفور استفاده می شوند. برخی از آنها عبارتند از:
ساکنان ترینیداد در کارائیب، هنر نمایشی آیین تعزیه را اجرا می کنند، این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی، به عنوان نمایشی نمادین معروف به “تاجا” یا “حوسی” است که برگرفته از “حسین” است. قابل توجه ترین بخش این مراسم نمادین “آیین تابوت” است. تاجا یا تابوت ساخته شده در ماه محرم، در انتهای نمایش به آب انداخته می شود تا در آب فرو برود. اندونزیایی ها هم مراسم مشابهی به نام تابوت برگزار می کنند.
در زمان حکومت ناصرالدن شاه پادشاه قاجار، یکی از مشهورترین و باشکوه ترین بناهای تکیه به نام “تکیه دولت” ساخته شد. این بنا به تقلید از “خانه اپرا” انگلستان ساخته شد. در ابتدا، هدف ساختن یک سالن تئاتر بود، اما به دلیل برخی مخالفتها به تکیه تبدیل شد.
در اصل، این آیین ایرانی در فضای باز کاروانسراها، بازارها و خانه های شخصی برگزار می شد. ایرانیان در بیشتر استانها مانند تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قزوین، کرمان، یزد، خوزستان، فارس و استان های دیگر، این مراسم را برگزار می کنند.
امروزه این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی در مکان های مسقفی مانند حسینیه ها، ساختمانهای تکیه و گاهی اوقات در مواقع خاصی مانند ماه محرم، در فضاهای عمومی و خیابانها برگزار می شود. اینگونه مکان ها بهترین نقاطی هستند که گردشگران بین المللی می توانند در زمان های خاصی از سال اجرای هنر نمایشی آیین تعزیه را در آنها ببینند.
🏛️ محل اصلی برگزاری تعزیه «تکیه» نام دارد. برای مثال «تکیه دولت تهران» محل برگزاری تعزیه در گذشته بود. اما امروزه این نمایش در حسینیه‌ها و فضاهای باز شهری نیز برگزار میشود.
🎭 دلیل این نام‌گذاری این است که بازیگران و اجراکنندگان تعزیه نقش شخصیت‌های اصلی را بازسازی میکنند و «شبیه» آنها هستند.
🕊️ اگرچه در سال‌های اخیر تعزیه‌خوانی عمدتاً به موضوع کربلا اختصاص یافته، در گذشته نمایش‌های حماسی-مذهبی دیگری مانند تعزیه حضرت ابراهیم و تعزیه شهادت امام علی نیز اجرا میشد.
بوی نان تازه، قصهای است که هر خانهای را به زندگی پیوند میزند. در ایران، فرهنگ پخت نان لواش فقط یک مهارت آشپزی نیست؛ آیینی است که نسلها را به هم متصل کرده و طعم خاطرات را زنده نگه میدارد. از تنورهای قدیمی که در دل زمین جا داشتند تا ساجهای ساده عشایری، هر شیوه پخت، روایتی از سبک زندگی مردم این سرزمین است.
هر سال، دومین جمعه مهرماه، آبهای زلال و رنگهای پرشکوه در هم میآمیزند تا یکی از شگفتانگیزترین آیینهای ایران زنده شود. آیین قالیشویان در مشهد اردهال، نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه جشن همبستگی و باور است؛ آیینی که ریشه در تاریخ دارد و با حضور هزاران نفر، در فضای پرشور روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار میشود.
وقتی واژهها جان میگیرند و قصهها در صدای نقال طنینانداز می‌شوند، هنر نقالی متولد میشود. هنر نقالی ایرانی، فراتر از یک نمایش، آیینی است که قرن‌هاست روح حماسی شاهنامه فردوسی را زنده نگه داشته است. در قهوهخانههای قدیمی، میدانهای شهر یا محافل کوچک، نقال با حرکات نمایشی، صدایی پرطنین و گاه با استفاده از ابزار ساده، شنونده را به دنیای رستم، سهراب و اسفندیار میبرد.
صدای چکش بر چوب، بوی صمغ، و چشمهایی که به ستارهها میدوزند تا راه پیدا کنند. در گوشهای از جنوب ایران، جایی که دریا و زندگی به هم گره خوردهاند، مهارت لنجسازی و لنجرانی ایرانی هنوز زنده است؛ نه در کتابها، بلکه در کارگاههای گرم بندر، در دل موج، در بادهایی که هرکدام نامی دارند و در مردانی که با نگاه به آسمان، مسیر را پیدا میکنند.
Δ