هر کوک این هنر ، داستانی از هویت و فرهنگ ترکمن است. سوزن‌دوزی ترکمن ،که با نام سیاه‌دوزی نیز شناخته می‌شود، نه‌تنها یک هنر دستی، بلکه روایتگر زندگی، باورها و ذوق زنان ترکمن است؛ هنری که لباس‌های محلی، پرده‌ها و پارچه‌ها را با نقوشی الهام‌گرفته از طبیعت و اسطوره‌ها می‌آراید.
هرچند در گذر زمان و با تغییر سبک زندگی، از رونق این هنر کاسته شد، اما ارزش فرهنگی آن همچنان پابرجاست. همین اهمیت سبب شد که در سال ۲۰۲۲، سوزن‌دوزی ترکمن به‌عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس کشورمان درزمره مجموعه آثار ایران در فهرست یونسکو، به‌صورت پرونده مشترک با ترکمنستان به ثبت جهانی برسد. اگر می‌خواهید با تاریخچه، نقوش خاص و کاربردهای امروزی سوزن‌دوزی ترکمن آشنا شوید، در ادامه این مطلب از دستی بر ایران همراه باشید.
سوزن‌دوزی ترکمن، هنری است که با کمترین ابزار، بیشترین زیبایی را خلق می‌کند؛ نقوش آن، نماد هویت قومی و باورهای اساطیری این مردم است. -پرویز تناولی
سوزن‌دوزی ترکمن، هنری است که با کمترین ابزار، بیشترین زیبایی را خلق می‌کند؛ نقوش آن، نماد هویت قومی و باورهای اساطیری این مردم است.
-پرویز تناولی
در کشورمان این هنر دارای تاریخچه‌ای طولانی است؛ به گونه‌ای که گلدوزی مصور ترکمن به دوره‌ی سَکاها مربوط می‌شود که رواج آن را می‌توان در دوره‌های بعدی به همراه سایر دوخت‌و‌دوزها مشاهده نمود. دوره‌ی اوج این صنایع دستی را نیز می‌توان به دوره‌های افشاریه، زندیه و به خصوص قاجاریه نسبت داد. آثار باقی‌مانده از این هنر در طی دوره‌های مزبور گواهی بر این ادعاست.
از جمله آثار باقی مانده از این هنر دستی می‌توان موارد ذیل را نام برد:
مطابق با شواهد موجود می‌توان به این نتیجه رسید که ترکمن‌ها از گذشته‌های دور با ماده‌ی اولیه سوزن دوزی یا ابریشم آشنا بودند. در واقع، دختران و زنان ترکمن در گذشته لباس‌های خود را با نخ‌های ابریشم تهیه و با رنگ‌های طبیعی رنگرزی می‌کردند. مهم‌تر از همه اینکه آنها با استفاده از این هنر به تزیین لباس‌هایشان می‌پرداختند. این موضوع را می‌توان در ادبیات شفاهی و نغمه‌های زنان ترکمن جستجو کرد.
مردم ترکمن به طور معمول پوشاک خود را با استفاده از پارچه‌ها و نخ‌هایی به رنگ گرم تزیین می‌کنند که رنگ سرخ عمده‌ترین رنگ مورد استفاده آنهاست. به طور کلی، رنگ‌های گرم شامل رنگ‌های قرمز، نارنجی، بنفش، زرشکی و… هستند که هرکدام از آنها طیف گسترده‌ای را به خود اختصاص می‌دهند. البته، کاربرد و انتخاب این رنگ‌ها وابستگی زیادی به روحیات افراد دارد.
یکی دیگر از رنگ‌هایی که در لباس ترکمن‌ها می‌توان مشاهده کرد، رنگ قرمز سُمبُلی است که به عنوان نمادی از آتش درون استفاده می‌شود. علاوه بر آن، رودوزی لباس‌های این قوم با استفاده از رنگ‌هایی نظیر قرمز، زرشکی، سورمه‌ای، سفید و مشکی صورت می‌گیرد.
در طی سال‌های اخیر، به دلیل گران بودن مواد اولیه‌ی هنر سوزن دوزی ترکمن و زمان زیادی که برای تهیه‌ی آن صرف می‌شود، تولید آن محدود شده است. در واقع، کاربرد این صنایع دستی در گذشته بسیار گسترده بود و جهت تزیین پرده، جلد قرآن، بقچه و پوشاک استفاده می‌شد. امروزه، از این هنر تنها در تزیین لباس زنان استفاده می‌شود. بهتر است بدانید که استفاده از شلوارها و آنُّق‌های (حلقه‌ای که بر سر می‌گذارند) سوزن دوزی شده به عنوان جهیزیه عروس هنوز هم در میان زنان ترکمن مرسوم است.
به طور کلی، نقش‌های مورد استفاده در این هنر که از عناصر طبیعی الهام گرفته می‌شوند، در گروه‌بندی زیر قرار می‌گیرند:
ترکمانان در گذشته برای امرار معاش خود به اهلی کردن جانورانی از قبیل شتر، اسب و سگ می‌پرداختند. آنها همچنین حیواناتی را که قابلیت اهلی شدن نداشتند به دلیل قدرت، هیبت و سایر خصوصیات آنها مقدس می‌شمردند و از نقش آنها برای تزیین لباس‌های خود استفاده می‌کردند. از جمله نقوش جانوران مورد استفاده در لباس مردم ترکمن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
لفظ ترکمنی ماهی خاویار دریای خزر یا اوزون برون است. این نقش را بیشتر بر روی کلاه و شلوار زنان ترکمن می‌توان مشاهده کرد.
به معنای شاخ قوچ است. مردم ترکمن قوچ را نشانه‌ی نیرو و قدرت می‌پندارند، به همین دلیل از آن در آثار سوزن دوزی خود استفاده می‌کنند.
در این نوع سوزن دوزی از نقش بال نوعی عقاب به نام «قره قوش» استفاده می‌شود که مردم ترکمن آن را نشانه قدرت و سرعت می‌پندارند.
نقش برخی جانوران و حشرات موذی از قبیل موی یا عنکبوت و ساری ایچیچیان که به معنای عقرب زرد است. علت استفاده از نقش عنکبوت در هنر سوزن دوزی ترکمن به حضور همیشگی این حشره‌ی موذی در میان طویله‌ی اسب‌ها و وسایل و لوازم مردم ترکمن مربوط می‌شود.
ترکمانان همانند بسیاری از اقوام ایرانی آداب و رسوم و عقاید مربوط به خود را دارند و از آن در آثار خود استفاده می‌کنند. در زیر نمونه‌هایی از کاربرد این عقاید در هنر سوزن دوزی ترکمن را شرح می‌دهیم:
زیورآلاتی که مردم ترکمن استفاده می‌کنند، به طور معمول برگرفته از برخی ادوات جنگی از قبیل سپر، کلاه خود، تیر و کمان، زره و شمشیر است. برای مثال، از موارد استفاده‌ی این ابزارآلات می‌توان به گل یقه اشاره کرد که مشابه با سپر سوزن دوزی می‌شود.
علاوه بر آن از سایر ادوات و ابزارآلات جنگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ترکمن‌های صحرانشین مشاهدات خود را از طبیعت و محیط پیرامون به صورت طرح‌هایی ساده در آثار خود از قبیل قالی، گلیم، زیورآلات و حتی زین اسب‌ها استفاده می‌کردند.
علاوه بر آن، از سایر نقش‌های نمادین مردم ترکمن که در آثار آنها مشاهده می‌شود، می‌توان موارد زیر را نام برد:
این قوم از مواد اولیه‌ی مختلفی در هنر سوزن دوزی ترکمن استفاده می‌کنند که عبارتند از:
در هنگام تولید آثار سوزن دوزی، مراحل مختلفی طی می‌شوند که عبارتند از:
توجه داشته باشید که در هنر سوزن دوزی ترکمن از دوخت‌های متنوعی استفاده می‌کنند که عبارتند از:
دوخت معمول در این صنایع دستی نوعی زنجیره فشرده و بسیار ریز است که مردم محلی آن را «سانجیم» می‌نامند. در این نوع از دوخت نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی به وفور استفاده می‌شود.
این رشته از صنایع دستی ایران از جمله آثار ناملموس کشورمان است که در گردشگری میراث فرهنگی مطالعه می‌شود. شما می‌توانید هنر سوزن دوزی ترکمن را در کارگاه‌های صنایع دستی کشور مشاهده کنید. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که با خرید آثار سوزن دوزی از این کارگاه‌ها پایبندی خود را به گردشگری پایدار در منطقه زندگی و جامعه محلی ترکمانان نشان دهید.
اگر پاسخ پرسش خود را در فهرست زیر نیافتید، آن را در بخش دیدگاه‌های همین پست برای ما بنویسید تا در اسرع وقت پاسخ دهیم.
🧵سوزن‌دوزی ترکمن که با نام «سیاه‌دوزی» نیز شناخته می‌شود، از صنایع دستی عشایر ترکمن است. هنرمندان با استفاده از نخ‌های ابریشم و ترکیبی از گلدوزی و ساقه‌دوزی، لباس، روسری، پرده و رومیزی را تزئین می‌کنند.
⏳پیشینهٔ این هنر در منطقهٔ ترکمن‌نشین کنونی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش و دورهٔ سکاها بازمی‌گردد. رونق آن در دوره‌های افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه به اوج خود رسید.
🌿نقوش الهام‌گرفته از طبیعت و باورهای قومی عبارت‌اند از:
🔗دوخت اصلی «سانجیم» نام دارد که زنجیره‌ای فشرده و ریز است. هنرمندان ترکمن نقش‌های هندسی و قرینه را به‌صورت ذهنی خلق و با این دوخت اجرا می‌کنند.
🏆بله، در سال ۲۰۲۲ سوزن‌دوزی ترکمن به‌عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس مشترک ایران و ترکمنستان در فهرست یونسکو به ثبت رسید.
🛠️برای سوزن‌دوزی ترکمن معمولاً از سوزن‌های ریز، نخ ابریشم رنگی، قاب چوپی و قیچی کوچک استفاده می‌شود.
📜بهترین روش یادگیری، استفاده از کلاس‌های استادان بومی ترکمن یا حضور در کارگاه‌های عملی و مطالعهٔ الگوهای سنتی است.
🏫برخی از مراکز فرهنگی و هنری در گرگان، بندر ترکمن و تهران اقدام به برگزاری دوره‌های تخصصی سوزن‌دوزی ترکمن می‌کنند.
بلندترین شب سال، کوتاهترین فاصله با یک رسم هزارانساله است. شب یلدا در ایران، آیینی است که هشت هزار سال پیش باستانیان ما برای پاسداشت نور و امید برپا کردند؛ شبی که مرز میان تاریکی و روشنایی است و ایرانیان با گردهمآیی، داستانگویی و مهرورزی، آن را جشن می‌گیرند. این رسم، امروز نهفقط یک سنت، بلکه بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان است.
در حکمی از سوی قائممقام وزیر و رئیس جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی، مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خوزستان به‌عنوان رئیس کمیته استانی در چهارمین جشنواره چندرسانهای میراثفرهنگی منصوب شد.
سومین کارگاه آموزشی دومین دوره سوگواره ملی هنر و اندیشه عاشورایی با عنوان «کارگاه تخصصی عکاسی اربعین» به همت معاونت فرهنگی و دانشجویی دانشگاه هنر و اندیشه اسلامی و انجمن علمی دانشجوییِ عکس این دانشگاه با مشارکت ادارهکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان قم برگزار شد.
آوایی که از عمق تاریخ میآید، با صدایی نرم و روحنواز، قصههای هزارساله را روایت می‌کند؛ این، صدای ساز رباب است. سازی که خاستگاه آن را به خراسان بزرگ و دوران ایران پس از اسلام نسبت می‌دهند، اما رد پایش را می‌توان در سیستان و بلوچستان و سرزمینهای همسایه چون افغانستان نیز یافت.
Δ