جایی که قدرت با اخلاق گره می‌خورد، روح پهلوانی متولد می‌شود. آیین های پهلوانی و زورخانه‌ای فقط یک ورزش نیستند؛ بخشی از فرهنگ ایرانی و هویتی هستند که از ایران باستان تا امروز ادامه یافته‌اند. در این آیین، توان جسمانی با فضیلت‌های اخلاقی هم‌نشین است؛ چراکه در فرهنگ پهلوانی، قدرت بدون جوانمردی ارزشی ندارد.
این هنر رزمی که با نام‌های ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی نیز شناخته می‌شود، در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شده و همچنان در زورخانه‌های سنتی ایران اجرا می‌شود. برای گردشگران، دیدن این آیین، تجربه‌ای فراتر از تماشای یک ورزش است؛ فرصتی برای لمس تاریخی زنده که روح حماسه، موسیقی و معنویت را در هم آمیخته است. اگر می‌خواهید با تاریخچه، ابزار و مفاهیم پهلوانی در فرهنگ ایرانی آشنا شوید، این مطلب از دستی بر ایران را دنبال کنید.
«زورخانه‌ها فقط مکان‌های تمرین جسمانی نیستند؛ آن‌ها مکان‌هایی برای پرورش اخلاق و روحیه جوانمردی در میان ایرانیان بوده‌اند. -ادوارد براون
«زورخانه‌ها فقط مکان‌های تمرین جسمانی نیستند؛ آن‌ها مکان‌هایی برای پرورش اخلاق و روحیه جوانمردی در میان ایرانیان بوده‌اند.
-ادوارد براون
طبق نتایج پژوهش های محققان در دانشگاه ورزشی بروخهاوس، ورزش های باستانی ایرانی، به عنوان قدیمیترین ورزش های جهان در نظر گرفته شده اند. علاوه بر این، یونسکو این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی را در سال 2010 میلادی، در فهرست جهانی خود ثبت کرد. بنابراین، این هنر رزمی باستانی ایرانی، در سطح بین المللی شناخته شده است.
ایرانیان از ابتدا، همیشه نیازمند و علاقمند به آیین های پهلوانی، کشتی گیری و آمادگی جسمانی بوده اند. حتی زرتشت پیامبر ایران باستان، به پیروان خود فرمان داد تا آماده کمک به “اهورامزدا” (خدا) و مبارزه با “اهریمن” (شیطان) باشند. امروزه ورزشکاران ایرانی، در هنرهای رزمی و کشتی گیری، عملکرد بسیار خوبی دارند.
در قرن سیزدهم میلادی، فردی به نام محمود اهل خوارزم که به “پوریای ولی” هم مشهور بود، بار دیگر به آیین های پهلوانی و زورخانه ای حیات تازه ای بخشید. او پهلوانی بود که به عنوان صوفی و کشتی گیر هم شناخته می شد.
برخی از ابزارهای فرهنگی مورد نیاز برای اجرای این میراث فرهنگی ناملموس، شباهت زیادی به سلاح دارند. به دلیل چنین شباهت هایی، برخی معتقدند که در دوران باستان، در زورخانه به کشتی گیران تکنیک های نبرد آموزش داده می شد. برخی از این ابزارها “میل”، “کباده” و “سنگ” هستند که به ترتیب شبیه به گُرز، کمان و سپر هستند.
بدیهی است که مهارت های استفاده از چنین ابزارهایی، عضلات ورزشکاران را تقویت می کند. در عین حال، به دلیل شباهت این ابزارها به سلاح، می توان از آن ها به عنوان ابزار تمرینی برای اهداف جنگی هم استفاده کرد.
سنت ها و آیین هایی که به طور معمول در این قبیل ورزش ها انجام می شود، برگرفته از دو منبع مذهبی و اساطیری است. از نقطه نظر اساطیری، اصول اخلاقی و ارزش های مردان شجاع و پهلوانان قدیم، عوامل الهام بخش هستند. از دیدگاه مذهبی، ارزش ها و فضایل اخلاقی امام علی (ع)، منبع الهام چنین ورزشکارانی است.
یکی از اصول حیاتی ورزش های زورخانه ای و باستانی، داشتن ادب و احترام نسبت به سادات (فرزندان ائمه) و پیشکسوتان است. به همین دلیل، ورزشکاران پیش از آغاز تمرین، از این افراد اجازه کسب می کنند (رخصت). رخصت بخش بسیار ضروری آداب رفتاری زورخانه است.
دیگر فضایل ترویج شده در آیین های پهلوانی و زورخانه ای شامل بخشش، مردانگی، فروتنی، پاکی، کمک به فقرا و غیره است. این ویژگی ها در این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی نهادینه شده اند.
علاوه بر این، رعایت جزئیات دیگری در آیین های پهلوانی و زورخانه ای، مرسوم است:
ضرب: نوعی تنبک بزرگ است که توسط مرشد نواخته می شود که با این کار، ورزشکاران در هنگام تمرین با هم هماهنگ می شوند. در طول تمرین، مرشد، ضرب را می نوازد و شعرهای خاص را از برخی کتاب های اشعار می خواند تا زمانی که کشتی گیران تمرین می کنند و ارزش های اخلاقی را درونی می-کنند، شور و هیجان بیشتری در آن ها ایجاد کند.
ورزشکاران، حرکات گروهی را با ریتم آهنگ و موسیقی مرشد اجرا می کنند. برخی از این حرکات به طور سنتی با ابزارهای خاصی و گاهی هم بدون آن ها انجام می شوند.
چرخ زدن: فعالیتی است که در آن، فرد به طور سریع و با سرعت موزون به دور خود می چرخد، این حرکت نیازمند مهارت است، زیرا فرد باید بتواند تعادل خود را حفظ کند. این یک تکنیک رزمی و به آن معنی است که جوانان در میدان نبرد، دست بالا را می گیرند. ورزشکاران جوانتر از این طریق خودشان را برای جنگ، فداکاری و شهادت آماده می کنند.
گلریزان: این واژه به طور تحت الفظی به معنای پرتاب گل به منظور تجلیل و بزرگداشت از شخصی است. در این ورزش ها، گلریزان به سنت جمع آوری پول برای فرد نیازمند اشاره دارد. این آیین به منظور نیکوکاری، از زمان های باستان هم مشاهده شده است. در موقعیت های خاصی مانند اعیاد، جشن ها، ولادت ائمه، مراسم شکرگذاری برای ادای احترام به پیشکسوتان کشتی، مراسم گلریزان هم انجام می شود.
به طور معمول، در زورخانه دو ورزشکار جوان تر قطعه ای پارچه به نام “لنگ” را می گیرند و در بین حضار دور می خورند تا آن ها بتواند داخل آن، پول بیندازند. لازم به ذکر است که قبلا از لنگ به عنوان پوشش و نوعی لباس ورزشی همشکل برای این ورزشکاران استفاده می شده که امروزه طرحی جدید به عنوان لباس این ورزش در نظر گرفته شده است.
علاوه بر آیین های پهلوانی و زورخانه ای، خود این ورزش دارای حرکاتی می باشد. در اینجا به معرفی تمامی حرکات اصلی ورزشکاران زورخانه می پردازیم:
سنگ گرفتن: ورزشکاری روی زمین دراز می کشد و دو سنگ که صفحات چوبی بزرگ (شبیه سپر جنگی) هستند را بر روی بدن خود بالا و پایین می برد. هر یک از سنگ ها تا 80 کیلوگرم وزن دارند.
چرخ زدن: ورزشکاری بازوهای خود را در جهت های مخالف باز می کند و با سرعت به دور خودش می-چرخد. این حرکت را در حالی انجام می دهند که همزمان به طور ساعتگرد به دور یک حلقه بزرگ می-چرخد. این حرکت معمولا از یک تا سه دقیقه طول می کشد.
شنو رفتن و نرمش: ورزشکاران سبک تر و لاغرتر اول کسب اجازه می کنند و قدم به جلو می گذارند و حرکات چشم گیری انجام می دهند. این حرکات شامل شنا رفتن به مدت چندین دقیقه و دیگر حرکات ورزشی است.
میل بازی: برای انجام این حرکت، ورزشکاران اول رخصت می گیرند تا به میانه زمین بروند و دو میل هر یک به وزن 1 تا 2 کیلوگرم را بلند کنند. ورزشکاران، میل ها را به هوا پرتاب می کنند و با مهارت بالا و حرکاتی چشم گیر باز هم آن ها را می گیرند.
آیین های پهلوانی و زورخانه ای متولیان و حامیانی دارد که به حفظ آن کمک می کنند. امروزه دو سازمان به ترویج و معرفی این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی کمک می کنند:
چندین زورخانه، ورزشگاه سنتی فعال، میزبان ورزشکاران هستند. به عنوان مثال، تنها در تهران حدود 50 مکان برای انجام این ورزش باستانی ایرانی وجود دارد.
بسیاری از گردشگران خارجی نیز که به ایران سفر می کنند، به منظور کسب اطلاعات در مورد آیین های پهلوانی و زورخانه ای، بازدید از یک زورخانه را در برنامه خود دارند. بنابراین، جا دارد که ما ایرانیان هم قدر این سنت باستانی را بدانیم و تلاش در حفظ آن داشته باشیم.
آیین های پهلوانی و زورخانه ای ترکیبی از فرهنگ، هنر و ورزش است که ایرانیان اگر نگوییم هزاره ها، می توان گفت که قرن هاست که به این ورزش مشغولند.
⏳ تاریخ دقیقی از شروع این ورزش وجود ندارد؛ برخی اسناد آن را از فعالیت‌های روزمره دوران باستان می‌دانند و برخی معماری زورخانه‌ها را به مهرابه‌های میترائیستی نسبت می‌دهند.
⚔️ ابزارهایی مانند «میل»، «کباده» و «سنگ» شبیه سپر، کمان و گرز است و تمرین با آن‌ها می‌توانست پهلوانان را برای مبارزه آماده کند.
🏅 پهلوانان نه‌تنها در فنون رزمی و قدرت جسمی تبحر داشتند، بلکه کرامت‌ها و اصول اخلاقی را نیز آموزش می‌دادند؛ از همین‌رو به این هنر عنوان «پهلوانی» داده‌اند.
🤲 گلریزان آیینی برای جمع‌آوری کمک‌های مالی به نیازمندان است که در زورخانه برگزار و با تأسی به پهلوانان، مردم دست نیازمندان را می‌گیرند.
بوی نان تازه، قصهای است که هر خانهای را به زندگی پیوند میزند. در ایران، فرهنگ پخت نان لواش فقط یک مهارت آشپزی نیست؛ آیینی است که نسلها را به هم متصل کرده و طعم خاطرات را زنده نگه میدارد. از تنورهای قدیمی که در دل زمین جا داشتند تا ساجهای ساده عشایری، هر شیوه پخت، روایتی از سبک زندگی مردم این سرزمین است.
هر سال، دومین جمعه مهرماه، آبهای زلال و رنگهای پرشکوه در هم میآمیزند تا یکی از شگفتانگیزترین آیین‌های ایران زنده شود. آیین قالیشویان در مشهد اردهال، نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه جشن همبستگی و باور است؛ آیینی که ریشه در تاریخ دارد و با حضور هزاران نفر، در فضای پرشور روستاهای خاوه اردهال و فین کاشان برگزار می‌شود.
وقتی واژهها جان می‌گیرند و قصهها در صدای نقال طنینانداز میشوند، هنر نقالی متولد می‌شود. هنر نقالی ایرانی، فراتر از یک نمایش، آیینی است که قرنهاست روح حماسی شاهنامه فردوسی را زنده نگه داشته است. در قهوهخانههای قدیمی، میدانهای شهر یا محافل کوچک، نقال با حرکات نمایشی، صدایی پرطنین و گاه با استفاده از ابزار ساده، شنونده را به دنیای رستم، سهراب و اسفندیار میبرد.
صدای چکش بر چوب، بوی صمغ، و چشمهایی که به ستارهها میدوزند تا راه پیدا کنند. در گوشهای از جنوب ایران، جایی که دریا و زندگی به هم گره خوردهاند، مهارت لنجسازی و لنجرانی ایرانی هنوز زنده است؛ نه در کتابها، بلکه در کارگاههای گرم بندر، در دل موج، در بادهایی که هرکدام نامی دارند و در مردانی که با نگاه به آسمان، مسیر را پیدا میکنند.
Δ